Taktyka powstańców - bitwa

Stanowiska do boju i poruszenia do boju zajmuje się i wy­konywa często, chociaż nie zawsze dochodzi do bitwy.

Wybór stanowiska do boju oraz sposób uszykowania się, są to przeważnie u powstańców rzeczy bardzo proste. Obsadzenie krańca lasu jest prawie zawsze, w każdym razie we wszystkich znanych mi bliżej wypadkach, zasadą przy wyborze stanowiska. Szczegółowe zarządzenia wydaje się odpowiednio do jego ukształtowania poziomego, stanu drzew, krzyżujących się dróg, sąsiedztwa zarośli, wody, bagien, mostów, zabudowań i liczy się następnie przy ich wydawaniu z celem bitwy, a więc z tym, czy oczekuje się regularnego nieprzyjacielskiego ataku, czy też chce się nieprzyjaciela do niego skłonić, albo samemu rzucić się na niego niespodziewanie, albo też wreszcie, czy chce się nagle zaskoczyć nieprzyjaciela, wprowadzić go w zasadzkę.

Sposób rozdziału stanowisk jest również bardzo prosty. Tyralierzy w łańcuchu tyralierskim tworzą pierwszą linię bo­jową; karabinierzy stają tam, skąd ich na większą odległość działający ogień można należycie wyzyskać; strzelcy stają do ognia na mniejsze odległości; kosynierzy w zwartej formacji tworzą drugi szyk bojowy — jazda wyrusza na czoło, na flankierowanie, albo też staje na skrzydłach.

Głównym celem tych zwykłych typów potyczek jest zadać nieprzyjacielowi większe straty, niż on nam zadaje, albo też męczyć go tylko.

Większe potyczki zdarzają się tak rzadko, że sami komen­danci mówili mi, iż mógłbym przypuszczalnie kilka miesięcy u nich pozostać, a jeszcze nie będę takiej rozprawy widział. Przeciwnie, do małych potyczek staje się w powstaniu bardzo często w pogotowiu; od czasu do czasu, może co 14 dni, docho­dzi do rzeczywistego starcia. Nawet najchełpliwsi naczelnicy powstania nie będą mogli powiedzieć, że bili się częściej, niż w podany wyżej sposób.

Z małymi tylko wyjątkami o wszystkich tych, nawet ma­łych, potyczkach zamieszcza się sprawozdania w pismach, jak mogłem się o tym przekonać przez porównanie.

Franciszek L. von Erlach, Partyzantka w Polsce w r. 1863

za: Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795-1864, opracowali Stefan Kieniewicz, Tadeusz Mencel, Władysław Rostocki, Warszawa 1956, str. 758-760

A. Przedstaw najbardziej rozpowszechniony szyk bojowy oddziałów powstańczych.

B. Wymień rodzaje powstańczych działań bojowych, wspomnianych w tekście źródłowym.