Bitwa pod Dubienką według Tadeusza Kościuszki
Podług ułożonego planu w Dubience został się generał Kościuszko z dywizyją mu daną; książę generał [książę Józef Poniatowski] z korpusem poszedł zaś do Stornek, milę dalej; a generał Wielhorski z dywizyją, wybraną jak zawsze, do Opalina; od Opalina zaś generał Zabiełło miał zlecenie bronić kurs dalszy rzeki Bugu. (…) Ośm mil bronić rzeki, wszędzie przechodniej dla małej wody, była rzecz niepodobna 15 000 ludzi do boju przeciw wojsku więcej jak 40 000 licznemu. (…)
Generał Kościuszko zostawiony sam, chwycił się sposobów, co mu roztropność dyktowała, obrał miejsce najzdatniejsze na obóz, zmocnił go bateriami i fleszami [rodzaj umocnień polowych]; flank [skrzyło] prawy jego dotykał się słupa Galicyi, lewy rzeki Bugu. Wojsko rosyjskie – przypuściwszy fałszywy atak na posterunki księcia generała, w 18 000 i z artyleryją złożoną z więcej 70 armat 12-funtowych, między którymi 20-funtowe znajdowały się, uderzyło na generała Kościuszkę, który z armat miał tylko dwie 12-funrowe, sześć 8-funtowych i dwie haubice. Kanonada trwała z obu stron bez przestanku siedem godzin, podczas której wojsko polskie straciło dwóch żołnierzy i oficyjera tylko.
Przypuszczony był atak potem z kawaleryją, infanteryją [piechota] i strzelcami. (…) Lecz gdy przez liczność wojska tył naokoło zajmowali Moskale i brygada Biernackiego uszła przed czasem, nie będąc w akcyi nawet, zaczęto rejterować się [wycofywać] ku Krasnystawowi z nieustannym ogniem karabinowym i użyciem armat w czasie potrzeby przeciw nieprzyjacielowi, który idąc za nim mil dwie odniósł korzyść, że jeszcze więcej stracił ludzi. W całej tej akcyi Polacy stracili 90 ludzi rachując z rannymi; Moskale podług powszechnej wiadomości – 4000.
Za: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, zeszyt 9.: Polska sztuka wojenna w latach 1764-1793, opracowali Antoni Juszczyński, Marian Krwawicz, Warszawa 1957, str. 310-311
A. Porównaj siły polskie i rosyjskie, działające w rejonie Dubienki.
B. Wyjaśnij, jakie okoliczności zmusiły Tadeusza Kościuszkę do podjęcia decyzji o odwrocie.
C. Oceń wynik bitwy.