Jan Crell, O wolność sumienia, 1637
Bardzo wielu wysuwa i ten argument, że jeżeli udzieli się heretykom wolności, to herezje wzrosną w siłę. A przecież przeciwnie, wzrosną właśnie wtedy, gdy będziesz chciał je siłą zniszczyć, zwłaszcza jeśli ludzie nauczyli się inaczej pojmować religię, prawość i cnotę. Świadczy o tym doświadczenie ostatnich wieków. We Francji, Belgii, Anglii wtedy najbardziej wzrosło w siłę wyznanie ewangelickie, gdy zaczęto je prześladować. O tym samym poucza nas rozum. Albowiem ci, którzy siłą chcą zdławić cudzą religię, budzą tym samym podejrzenie co do swego stanowiska i swej religii i podważają zaufanie do niej, a zaufanie to zyskuje ta właśnie religia, którą siłą zamierzają zniszczyć. Bo uciekając się do gwałtownych środków zdają się okazywać, że nie wierzą ani w swą sprawę, ani w jej zwycięstwo, w wypadku gdyby przyszło walczyć na argumenty. Nie mając przeto dowodów posługują się siłą, a ponieważ brak im oręża duchowego, który ujarzmia serca ludzkie, sięgają po oręż cielesny. Ponadto szeroko rozchodzi się wieść o ich okrucieństwie wzbudzając do nich nienawiść, gdy natomiast ci, co cierpią prześladowania z powodu religii, z łatwością zyskują sobie ludzką miłość i życzliwość. W ślad zaś za życzliwością i sympatią idzie zazwyczaj i wiara. Nie będę tu wspominał o tym, że często nawet zbrodniarze wzbudzają w tłumie litość, jeśli z bliska przygląda się okrutnej karze, i że przeważnie ludzie biorą pod uwagę i silniej przejmują się nie tyle zbrodnią, której albo nigdy nie widzieli na własne oczy, albo już jej nie oglądają, ile surowością kary, której są świadkami.
A cóż by to było, gdyby za niewinnych uznawano tych, którzy znoszą srogie męki, gdyby pochwalano ich życie i obyczaje, gdyby nie można było nic im zarzucić, chyba tylko obłęd. Cóż by to było, gdyby ponadto lud dostrzegł jakąś skazę w obyczajach prześladowców, której nie widziałby u tych, co są prześladowani.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 13: Reformacja, oprac. Lech Szczucki i Janusz Tazbir, Warszawa 1960, str. 31-32
A. Wyjaśnij pojęcie - heretyk
B. Jak Crell ocenia skuteczność zwalczania herezji przemocą? Przedstaw jego główne argumenty.