Zasady pisma egipskiego – wyciąg z pism J. F. Champolliona

A. Pismo hieroglificzne czyli sakralne

Hieroglify w sensie właściwym to najwcześniejsze pismo egipskie. Na pomnikach Egiptu hieroglify reprezentowane są ze wszystkim swymi szczegółami. W wyniku systematycznej redukcji czystych form hieroglificznych do możliwie najmniejszej ilości linii, z jednoczesnym wszakże zachowaniem ogólnego charakteru ich kształtów i ich cech specyficznych, wytworzył się system hieroglifów skróconych, czyli linearnych. Nazwać je można hieroglifami książkowymi. Pismo hieroglificzne  posiada trzy rodzaje znaków silnie od siebie odgraniczone.

1) znaki mimiczne czyli obrazkowe

2) znaki tropiczne czyli symboliczne

3) znaki fonetyczne czyli oznaczenia dźwięków.

1) Znaki obrazkowe wyobrażają dokładnie przedmiot, którego wizerunek przedstawiają oku ludzkiemu w sposób mniej lub więcej wierny. W ten sposób sierp oznacza księżyc, gwiazdka – gwiazdę, figura ludzka – człowieka itd.

2) Znaki symboliczne wyrażać mają przede wszystkim pojęcia oderwane. Ukształtowano je wedle czterech głównych kryteriów, dzięki którym znak był mniej lub więcej oddalony od formy czy też istoty przedmiotu, którego pojęcie miał oznaczać. Tworzono te znaki:

a) poprzez tzw. synekdochę, przedstawiając część w miejsce całości. W ten sposób dwie ręce, z których jedna dzierżyła tarczę, druga włócznię, oznaczały wojsko lub bitwę; źrenice oznaczały pojęcie oczu itd.

b) poprzez metonimię, przedstawiając przyczynę za skute, a skutek za przyczynę, czyli narzędzie jako wyrażenie dokonanej pracy. W ten sposób słowo ogień wyrażano rysując słup dymu unoszący się z paleniska, czynność widzenia przedstawiano za pomocą obrazu dwóch ludzkich oczu itd.

c.) poprzez metaforę, przedstawiając przedmiot, który posiadał pewne podobieństwo lub tylko założone do przedmiotu pojęcia, jakie chciało się wyrazić. Tak więc wzniosłość wyrażano wymalowując jastrzębia, ponieważ ptak ów lata wysoko. Wyższość, pierwszeństwo były wyrażane za pomocą rysunku przedniej części lwa itd.

d). poprzez zagadki, posługując się obrazem przedmiotu fizycznego, związanego w sposób bardzo daleki i bardzo ukryty, często jedynie tylko konwencjonalnie, z pojęciem, które chciano wyrazić. Tak więc gałązka palmy przedstawiała rok, ponieważ przypuszczano, iż drzewo to wydawało rocznie 12 gałęzi itd.

3) Znaki fonetyczne. Przedstawiają one nie pojęcia, ale dźwięki lub sposób wymowy. Główna zasada tej metody polega na przedstawieniu jakiejś głoski czy dźwięku za pomocą naśladowania jakiegoś przedmiotu fizycznego, którego nazwa w języku mówionym miała na początku głoskę lub dźwięk, który trzeba było wyrazić. W ten sposób  obraz ust, nazywanych w języku mówiony ro, przedstawiał wartość fonetyczną dźwięku r, oraz orła, ahom – dźwięku a, itd.

Homofony. Ten sam dźwięk czy ta sama głoska mogły być wyrażone przez szereg różnych znaków. W ten sposób np. dźwięk r mógł być przedstawiony przez obraz ust tj. ro, przez obraz kwiatu granatu, tj. roman, przez obraz łzy, tj. rime. Dźwięk sz mógł być przedstawiony przez obraz  sadzawki, szii, przez obraz  ogrodu, szni, przez obraz dzikiej kozy, szasz, idt.

Skróty. Niektóre znaki fonetyczne używane były dla transkrypcji poszczególnych słów języka, stąd też narodził się zwyczaj pisania tych słów przez skróty, zaznaczając jedynie początkowe części tych samych słów, które powtarzały się często we wszystkich tekstach hieroglificznych.

Determinatywy. Określenia pospolite, pisane fonetycznie, otrzymywały w zakończeniu znaki, określające niedwuznacznie rodzaj, do jakiego należy przedmiot określony przez tę nazwę. W ten sposób bardzo często imiona pospolite, wyrażone za pomocą znaków fonetycznych, zakończone są przez jakiś znak determinujący, który jest po prostu przedstawieniem przedmiotu określonego już przez znak fonetyczny: obraz jest więc dołączony do słowa, wyrażonego za pomocą liter. Np. słowo wół wyrażone jest przez znaki fonetyczne ehe, ale zaraz obok znajduje się obraz wołu, itd.

Anaglify. Kilka znaków występuje tylko w pewnych tekstach, pochodzących z czasów faraonów XIX i XX dynastii, co stanowi rodzaj pisma tajemnego. Płaskorzeźby często alegoryczne, albo symboliczne, występują bardzo często na budowlach egipskich i określane były przez starożytnych mianem anaglifów. Można zupełnie dobrze do pewnego punktu uważać anaglify za rodzaj pisma i – jeśli się chce – można to nazwać pismem symbolicznym. Ale w żaden sposób nie można go identyfikować z pismem hieroglificznym czystym, które było zdecydowanie różne. Dowodem tego jest, że przedstawienia, z których utworzone są anaglify, mają zawsze małe teksty wyjaśniające w prawdziwym piśmie hieroglificznym.

B. Pismo hieratyczne czyli kapłańskie

Pismo hieratyczne stanowi uproszczenie znaków hieroglificznych. Wynalezione dla poważnego skrócenia linii znaków hieroglificznych stanowi ono w istocie prawdziwą tachygrafię hieroglificzną. Znaki obrazkowe i znaki symboliczne są tu często zastąpione przez znaki fonetyczne, często zaś przez znaki arbitralne.

C. Pismo demotyczne czyli ludowe (epistolograficzne)

Stanowi ono system pism różnego od hieroglificznego i hieratycznego, z których zresztą wywodzi się bezpośrednio. Jego znaki są po prostu zapożyczone z pisma hieratycznego. Wyklucza ono prawie zupełnie wszystkie znaki obrazkowe, przyjmuje natomiast pewną ilość znaków symbolicznych, ale tylko dla wyrażenia pojęć związanych z systemami religijnymi. W ogóle używa ono znacznie mniej znaków niż dwa poprzednie systemy. Przeważa tu zasada fonetyczna.

Za: Wybór źródeł do historii starożytnego Wschodu (do połowy I tysiąclecia p.n.e.), oprac. J. Zabłocka i T. Zawadzki, Poznań 1962, str. 74-78

1. Wyjaśnij, na czym polega różnica między pismem hieroglificznym a pismem hieratycznym i demotycznym.

2. Wyjaśnij różnicę między znakami symbolicznymi a obrazkowymi.

3. Objaśnij zasadę stosowania znaków fonetycznych w piśmie egipskim.

4. Wyjaśnij, jaką funkcję w piśmie egipskim pełniły tak zwane determinatywy