1. 6. Narodziny i główne ogniska reformacji

Sytuacja w Kościele katolickim

Kościół w końcu XV w. popadł w głęboki kryzys ideologiczny. Papiestwo, które samo znalazło się w upadku, nie było w stanie podjąć kroków zaradczych. Papieże humaniści, pochłonięci sprawami polityki i sztuki, odeszli od realizacji ideałów Pisma Świętego. Niektórzy z nich (np. Innocenty VIII) byli tak dalece pochłonięci konfliktami włoskimi, że zupełnie zaniedbali problemy Kościoła Powszechnego. Juliusz II uchodzi za inspiratora świadomości narodowej Włochów. Czynnie uczestniczył w wojnach włoskich, dążąc do uczynienia z Państwa Kościelnego największej potęgi na Półwyspie Apenińskim. Zdecydowanie najlepiej czuł się w roli wodza na polu bitwy, choć z nie mniejszym rozmachem działał na polu kultury – należał do najwybitniejszych mecenasów sztuki renesansowej.

Zdarzało się, że papieże mieli własne dzieci i prowadzili rozpustny tryb życia nawet po objęciu tronu papieskiego. Stosowany przez nich nepotyzm  powodował, że każda zmiana na tronie papieskim doprowadzała do władzy rodzinę nowego papieża. Jego krewni starali się obsadzić wysokie godności duchowne i przejąć związane z nimi dochody, a w dążeniu do  władzy i bogactwa dopuszczali się zwykłych niegodziwości.

Niezwykłe rozmiary osiągnął fiskalizm kurii rzymskiej. Papiestwo pobierało z wielu krajów ogromne kwoty z tytułu pogłównego. Czerpało zyski z udzielania dyspens i rozpatrywania spraw przez sądy papieskie. Rozpowszechniał się zwyczaj  wnoszenia opłat (annat) przy zatwierdzaniu na stanowiska kościelne. Powszechnym zjawiskiem stała się symonia, której dopuszczali się również papieże w walce o tron papieski.

Mimo to wydatki ciągle były wyższe od dochodów – ogromne sumy pochłaniał mecenat naukowy i artystyczny, ciągle rosnąca liczba urzędników kurii papieskiej, kosztowne przedsięwzięcia polityczne i wojny. Poważne wątpliwości budziły opłaty za udzielanie odpustów, zwłaszcza że w Niemczech zbieranie pieniędzy stało się głównym powodem  ich ogłaszania.

Sytuację Kościoła pogarszał niski poziom wykształcenia duchowieństwa, który wręcz graniczył z ignorancją. Wynikało to po  części z praktyki kumulowania w jednym ręku kilku, a nawet kilkunastu beneficjów. Dysponujący nimi duchowni nie byli w stanie pogodzić związanym z nimi obowiązkom duszpasterskim, zwłaszcza że często prowadzili zupełnie świecki tryb życia. Zatrudniali więc zastępców, którym wypłacali mizerne wynagrodzenie.  Źle przygotowani do posługi kapłańskiej i nisko motywowani księża nie byli w stanie zaspokoić potrzeb duchowych i intelektualnych wykształconych w duchu humanizmu wiernych. Prowadzony przez niektórych duchownych rozwiązły tryb życia sprawiał, że również nie mogli stanowić wzorca moralnego.

Luteranizm

Za symboliczny początek reformacji powszechnie uznaje się ogłoszenie w 1517 roku przez Marcina Lutra (1485-1546) 95 tez potępiających handel odpustami. Cele Lutra były bardzo ograniczone – chciał doprowadzić do publicznej dysputy z przedstawicielami papiestwa na temat rozpowszechniających się w Kościele nieprawidłowości. Wydarzenia jednak potoczyły się z zawrotną prędkością i przybrały nieoczekiwany kierunek.

Luter odmówił odwołania swoich poglądów, a nakłaniającą go do tego bullę Leona X publicznie spalił. Chętnie i często uczestniczył w przysparzających mu zwolenników dysputach teologicznych. Z rozmachem popularyzował swoje poglądy przy pomocy broszur propagandowych (np. O niewoli babilońskiej Kościoła, Manifest do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego). Na zaproszenie cesarza Karola V wziął udział w sejmie w Wormacji, na którym zdobył kolejnych zwolenników. Reakcja papieża i cesarza była stanowcza – Luter został oficjalnie potępiony, a jego księgi nakazano spalić. W tej sytuacji reformator ukrył się w Wartburgu w zamku elektora saskiego, gdzie zajął się doskonaleniem swojej doktryny i przekładem Biblii na język niemiecki.

Doktryna Marcina Lutra kształtowała się w opozycji zarówno wobec papiestwa jak i wobec radykalnych ruchów społecznych. Na jej ostateczny kształt ogromny wpływ miał Filip Melanchton (1497-1560), który doskonalił ją po śmierci Lutra. Główne założenia luteranizmu  zawarte zostały w tzw. „Dużym” i „Małym katechizmie” oraz w „Wyznaniu augsburskim” (zostało zaprezentowane cesarzowi na sejmie w Augsburgu).

Marcin Luter istoty chrystianizmu dopatrywał się w wewnętrznym akcie wiary, a nie w zewnętrznych formach i uczynkach. Jego zdaniem źródłem zbawienia człowieka miały być nie jego poczynania, lecz głęboka wiara, której głównym źródłem jest Pismo Święte (tzw. nauka o usprawiedliwieniu). Ważnym punktem doktryny Lutra jest nauka o sakramentach. Uznawał tylko sakrament chrztu, Eucharystii i pokuty. Zdecydowanie odrzucił mszę świętą, rozumianą jako  ponowienie ofiary Jezusa Chrystusa. Nie uznawał również sakramentalnego kapłaństwa. W miejsce dawnego kapłana-pośrednika między Chrystusem a jego wyznawcami, wprowadza nowy typ duchownego, którego rola ogranicza się do organizowania i przewodniczenia obrzędom religijnym. Pociągnęło to za sobą rezygnację z celibatu, jako niemoralnej fikcji.

Luter odciął się od wszelkiego radykalizmu społecznego. Swoje wyznanie oparł na zasadzie uznawania nienaruszalności istniejących stosunków społecznych.  Znalazło to wyraz w potępieniu powstania chłopskiego. Uznawał również zwierzchnictwo władzy świeckiej nad organizacją kościelną, co przysporzyło mu zwolenników z warstwy wielkich feudałów, zwłaszcza że likwidacja  Kościoła katolickiego oznaczała sekularyzację i przejęcie jego majątku. Reformację poparła część wyższego duchowieństwa – biskupi zamieniali dotychczasowe beneficja na świeckie księstwa dziedziczne. Dla mieszczan ważna była afirmacja aktywności gospodarczej i aprobata uczciwie zdobytego bogactwa. Dla wszystkich niebagatelne znaczenie miała likwidacja obciążeń fiskalnych na rzecz Rzymu i obniżenie kosztów utrzymania rodzimego duchowieństwa.

 Część książąt jednak nadal popierała politykę papieża i cesarza. Doprowadziło to do głębokich podziałów religijnych i politycznych w cesarstwie. Sukcesy Karola V w wojnach włoskich ośmieliły zwolenników katolicyzmu, którzy w 1529 r. na sejmie w Spirze  przyjęli uchwały zakazujące propagandy luterańskiej w krajach katolickich i zapewniały zachowanie katolicyzmu w krajach luterańskich. Książęta i miasta luterańskie zgłosiły uroczysty protest przeciw tym decyzjom, stąd do zwolenników reformacji przylgnęła nazwa: protestanci. Na przełomie 1530 i 1531 r. utworzyli oni swoją organizację polityczną pod nazwą Liga Szmalkaldzka. Sytuacja w cesarstwie groziła wybuchem wojny domowej. Jej widmo zostało odsunięte tylko na skutek zagrożenia ze strony Turcji pod wodzą Sulejmana II i wojny z Francją.

Ustabilizowanie sytuacji międzynarodowej sprzyjało podjęciu przez Karola V ofensywy antyluterańskiej. W 1546 roku cesarz ogłosił banicję przywódców Ligi Szmalkaldzkiej, rozpoczynając tym samym pierwszą wojnę religijną, zakończoną pełnym zwycięstwem. Sejm augsburski ogłosił przepisy, które tymczasowo miały regulować stosunki polityczne i religijne w cesarstwie. To tak zwane interim nie zadowalało żadnej ze stron. Ponadto nadmierne wzmocnienie pozycji cesarza zaniepokoiło opozycję. Doszło do wznowienia działań wojennych, w których zjednoczona opozycja uzyskała wsparcie Francji. Karol V poniósł klęskę.  Ostateczny pokój zawarty został dopiero w 1555 r. na sejmie w Augsburgu.

Pokój religijny augsburski uznawał luteranizm i gwarantował jego wyznawcom swobodę kultu religijnego. Pełnej wolności religijnej jednak nie wprowadzał – obowiązująca zasada cuius regio eius religio („czyja władza tego religia”) przyznawała książętom prawo decydowania o religii poddanych. Między obu wyznaniami zapanował stan względnej równowagi.

Radykalne nurty reformacji

Jedną z najbardziej radykalnych doktryn był anabaptyzm. Głosił on hasło powszechnego kapłaństwa i postulował zniesienie organizacji kościelnej. Charakteryzował się mistycyzmem, wyrażającym się w uznawaniu proroctw i objawień za podstawowe źródło wiary. Wyznawcy anabaptyzmu byli zwolennikami skrajnego indywidualizmu, co stawiało ich w opozycji wobec wszelkich form organizacji społecznej. Kwestionowali tradycyjne autorytety i kontestowali obowiązki państwowe, a zwłaszcza płacenie podatków i służbę wojskową. Część anabaptystów przyjmowała postawę pacyfistyczną, ale nie brakowało wśród nich osób nawołujących do krwawej rewolucji społecznej. Zewnętrzną cechą anabaptyzmu było powtórne udzielanie chrztu tym, którzy po raz pierwszy ochrzczeni byli w wieku niemowlęcym.

Antytrynitarze, odrzucając naukę o Trójcy Świętej, odrzucili wiarę w Chrystusa jako Boga. Spośród nauk kościołów protestanckich odrzucili między innymi naukę o predystynacji i usprawiedliwieniu. Kwestionowali zarówno istnienie grzechu pierworodnego jak i naukę o sakramentach. Jedynym źródłem zbawienia miała być własna praca człowieka.

Reformacja stała się impulsem do wystąpień chłopskich w Niemczech (1524-1525), które przerodziły się w regularne powstanie pod wodzą Heinricha Pfeiffera oraz duchowym przewodnictwem Tomasza Münzera. Poważną rolę odegrali kaznodzieje – anabaptyści. Szczegółowy program powstańców przedstawiony został w dwunastu głównych artykułach chłopstwa ze Szwabii. Powstańcy, powołując się na Biblię, domagali się radykalnych reform. 

Do powstańców chłopskich przyłączyła się ludność miejska. Siła powstania była tak wielka, że na pewien czas sparaliżowała władze państwowe. Jednak oddziały powstańcze, choć liczne, to jednak były źle uzbrojone i zorganizowane i nie były w stanie przeciwstawić się dobrze zorganizowanej ofensywie połączonych wojsk katolickich i protestanckich. Ponieśli klęskę w bitwie pod Frankenhausen w Turyngii. Przywódcy zostali ujęci i straceni, co przesądziło o ostatecznej klęsce powstania. Klęska powstańców pogorszyła  położenie chłopów – spowodowała zaostrzenie poddaństwa i zwiększenie wymiaru powinności.

Kalwinizm

Kalwinizm narodził się w Szwajcarii, ale Jan Kalwin (1509-1564) nie był pierwszym szwajcarskim reformatorem.  Palma pierwszeństwa przysługuje  osobie Ulricha Zwingliego (1484-1531), który wprowadził w Szwajcarii reformę Kościoła wzorowaną na doktrynie Lutra, tyle że bardziej od niej radykalną.

Na przebieg pierwszej fali reformacji miała wpływ specyficzna sytuacja panująca w Szwajcarii. Związek Szwajcarski był silnie zróżnicowany pod względem gospodarczym. W kantorach miejskich rozkwitało rzemiosło i handel, a mieszkańcy kantonów leśnych żyli głównie z hodowli. Kantony leśne, wobec niedostatku ziemi, cierpiały na chroniczny nadmiar rąk do pracy. Lekarstwem na tę bolączkę okazała się służba wojskowa w oddziałach kondotierów – Szwajcarzy tworzyli rewelacyjną, chętnie zatrudnianą przez władców państw sąsiednich, piechotę najemną. Na skutek interwencji Zwingliego Rada Związku Szwajcarskiego zdecydowała o wstrzymaniu rekrutacji do oddziałów najemnych.

Decyzja ta gwałtownie pogorszyła sytuację gospodarczą pozostających przy katolicyzmie kantonów leśnych. Konflikty na tle ekonomicznym doprowadziły w końcu do wojny domowej. Opowiadające się za reformacją kantony miejskie zostały rozgromione w bitwie pod Kappel w 1531 r., w której Ulrich Zwingli poniósł śmierć. Zawarty wkrótce traktat pokojowy uznawał równorzędność katolicyzmu i protestantyzmu..

Jan Kalwin swoją działalność rozpoczął we Francji, z której musiał uciekać. Właśnie z tego powodu znalazł się w Szwajcarii. Ośrodkiem jego działalności była Genewa. Tutaj opracował i wcielił w życie główne zasady swojej doktryny.

Nauka Kalwina opierała się na Piśmie Świętym, której jednak nie można było interpretować indywidualnie – Kalwin nauczał, że jedynym interpretatorem Biblii jest Duch Święty. Jednym z najważniejszych punktów doktryny kalwińskiej było, wynikające z wiary w Opatrzność Bożą, przekonanie o predystynacji. Zgodnie z nim Bóg przeznaczał jednych do zbawienia, innych do potępienia, a postępowanie człowieka  miało być tylko realizacją planu Boskiego: „Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił”.

Kalwin nadał swojemu wyznaniu niezwykle rygorystyczny charakter. Całe życie wiernych podporządkował Kościołowi i państwu. Wprowadził zakaz zawierania małżeństw z wyznawcami innych religii. Wiernych obowiązywała niezwykle surowa obyczajowość i moralność wyrażająca się w praktykowaniu wstrzemięźliwości, sprawiedliwości i pobożności. Cenionym obowiązkiem była praca. Będące jej źródłem bogactwo miało rangę daru Bożego, z którego wolno korzystać, ale którego nie należy nadużywać. Członkowie gminy podlegali permanentnej kontroli sprawowanej przez urząd nazywany konsystorzem. Kalwinizm był wyznaniem skrajnie nietolerancyjnym – za głoszenie poglądów niezgodnych z oficjalną doktryną groził stos.

Wprowadzony przez Kalwina kult religijny charakteryzował się prostotą i surowością. Ołtarze i obrazy zostały usunięte. Codzienna liturgia słowa polegała na czytaniu Pisma Świętego, modlitwach i śpiewie psalmów. Eucharystia sprawowana była tylko cztery razy w roku. Podsumowanie swoich poglądów zawarł w dziele Instytucje, które cieszyły się ogromną poczytnością, o czym świadczą liczne wznowienia i przekłady.

Reformacja w Anglii

Anglia nie spotkała się z zalewem literatury protestanckiej, choć myśl zreformowania nie była jej całkiem obca – znane były zwłaszcza poglądy Erazma z Rotterdamu Odejście Anglii od Kościoła katolickiego związane było z konfliktem personalno-politycznym, który wybuchł między królem Henrykiem VIII a papieżem Klemensem VII. Powodem sporu było odrzucenie przez papieża (na prośbę cesarza) królewskiej prośby o unieważnienie jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską.

Spór ulegał stopniowemu zaostrzeniu. Henryk unieważnił swoje małżeństwo i  poślubił Annę Boleyn, przekazując prawa do korony dzieciom pochodzącym z tego związku. Projekt zerwania zależności od Rzymu spotkał się z aprobatą społeczną. W 1534 parlament uchwalił akt supremacji, uznający króla głową narodowego kościoła angielskiego.

Kościół Anglikański nie wprowadził początkowo większych zmian w sferze dogmatycznej i liturgicznej. Zmiany dotyczyły wyłącznie sfery organizacyjnej – przede wszystkim zlikwidowane zostały klasztory, a ich dobra rozdano stronnikom królewskim. Przeciwników supremacji dosięgły ostre represje – zginął m.in. Thomas More.

Panowanie małoletniego następcy Henryka VIII – Edwarda VI (1547-53) to okres zdecydowanego zwrotu ideologicznego w duchu protestanckim (z przewagą elementów kalwińskich nad luterańskimi). Wprowadzono komunię pod dwoma postaciami, liturgię sprawowano w języku angielskim, zniesiono celibat księży i zlikwidowano niektóre obrzędy o wyraźnie katolickim charakterze.

Zmiany te spowodowały nasilenie się oporu katolików, którzy przy pełnym poparciu panującej od 1553 r Marii Tudor (córki Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej), przystąpili do restauracji katolicyzmu. Maria poślubiła Filipa Habsburga – syna  Karola V i nawiązała stosunki ze Stolicą Apostolską, wiążąc się tym samym z obozem katolickim. Płytkie zakorzenienie się idei protestanckich spowodowało, że opór społeczny był słaby. Krwawe rządy królowej, która bezceremonialnie posyłała na szafot wszystkich przeciwników, zdecydowanie wpłynęły na zmianę nastrojów społecznych.

Po śmierci osławionej „Krwawej Marii” i wstąpieniu na tron córki Henryka VIII i Anny Boleyn – Elżbiety I (1558–1603) nastąpił w Anglii kolejny przewrót w stosunkach wyznaniowych. Młoda królowa wznowiła akt supremacji i przywróciła kościelne zarządzenia poprzedników Marii. Stosunkowo łagodna polityka Elżbiety I stała się bardziej brutalna na skutek popartego przez katolików buntu, który miał wynieść na tron angielski królową szkocką – Marię Stuart. O ostatecznym zwycięstwie protestantyzmu zdecydowała wojna z katolicką Hiszpanią. Naturalnym sojusznikiem Anglii stały się walczące z cesarstwem państwa protestanckie, a przedłużający się konflikt z katolickim państwem powodował eskalację nastrojów antykatolickich.