2. 1. Gospodarka Polski w okresie rozkwitu

Geneza i funkcjonowanie folwarku pańszczyźnianego

Pod koniec średniowiecza realna wartość dochodów szlachty, czerpanych głównie z czynszów chłopskich, zaczęła się obniżać. Było to następstwem inflacyjnego spadku wartości pieniądza oraz postępującym rozdrobnieniem majątków szlacheckich. Jednocześnie zwiększały się koszty utrzymania związane ze stylem życia szlachty. Zmierzając do podwyższenia swych dochodów, szlachta przystąpiła do bardziej aktywnego udziału w życiu ekonomicznym.

Czynnikiem sprzyjającym aktywizacji gospodarczej szlachty było pojawienie się dogodnych warunków sprzedaży produktów rolniczych. Dobra koniunktura dla rolnictwa związana była z rozwojem miast w Polsce. Wzrastająca liczba ludności żyjącej z zawodów pozarolniczych powodowała wzrost zapotrzebowania na zboże. Już w końcu średniowiecza każde miasto było ośrodkiem rynku lokalnego.

Ogromny wpływ na rozwój folwarku szlacheckiego wywarła rewolucja cen, która dokonała się w Europie Zachodniej w XVI wieku. Polegała ona na gwałtownym wzroście cen. Najszybciej rosły ceny produktów rolniczych, nieco wolniej wyrobów przemysłowych. Rozwój produkcji przemysłowej w Europie Zachodniej i zwiększanie się liczby ludności zatrudnionej w tym sektorze gospodarki, wywoływały wzrost zapotrzebowania na polskie zboże. Eksport zboża na wielką skalę stał się możliwy dzięki odzyskaniu przez Polskę w 1466 roku Gdańska.

Bardzo ważną przesłanką rozwoju folwarku pańszczyźnianego była coraz silniejsza, w miarę rozwoju parlamentaryzmu i wzrostu znaczenia Sejmu Walnego, pozycja polityczna szlachty. 

Uaktywnienie się gospodarcze szlachty polegało na zakładaniu folwarków, czyli dużych gospodarstw rolnych, produkujących na sprzedaż. Ze względu na spadek wartości czynszów, szlachta coraz częściej rezygnowała z tej formy renty feudalnej, zamieniając ją na rentę odrobkową, nazywaną potocznie pańszczyzną. Chłopi, zamiast płacić czynsz, wykonywali w ramach pańszczyzny prace polowe w folwarku. Stąd nazwa gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Zyski płynące z folwarków wkrótce zaczęły wielokrotnie przewyższać dochody z czynszów, co spowodowało ich szybki rozwój.

W poprzednich wiekach gospodarstwo własne pana feudalnego (tzw. rezerwa pańska) było bardzo małe i służyło zaspokajaniu potrzeb domowników. W celu powiększenia ich do rozmiarów gwarantujących duże zyski, szlachta zagospodarowywała nieużytki, zajmowała działki opuszczone przez chłopów, wykupywała folwarki sołtysów. Czasem pomniejszała gospodarstwa kmieci lub przenosiła ich na grunty o gorszej jakości.

Na obszarach silnie zurbanizowanych, gwarantującym zbyt zboża na rynku lokalnym, rozwijały się folwarki autonomiczne. W pobliżu spławnych rzek, którymi można było transportować zboże do portów morskich, rozwijały się folwarki ekspansjonistyczne, czyli specjalizujące się w produkcji na eksport. Zdecydowaną przewagę miały folwarki autonomiczne – na eksport szło zaledwie 25-30%  globalnej produkcji przeznaczonej na sprzedaż.

Ziemie folwarczne uprawiane były przez chłopów w zamian za prawo użytkowania ziemi, której właścicielem był szlachcic. Z drugiej strony ograniczała wyzysk chłopów, ponieważ pan nie mógł dopuścić do takiego zubożenia gospodarstw kmiecych, że nie byłyby w stanie utrzymać zwierząt pociągowych.

Skutki gospodarcze i społeczne rozpowszechnienia się folwarku pańszczyźnianego

Wprowadzenie folwarku było ważnym impulsem przyśpieszającym rozwój gospodarczy kraju. W okresie rozkwitu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wzrosła ogólna powierzchnia pól uprawnych. Wzmożony eksport zbóż spowodował dodatni bilans handlowy z krajami Europy Zachodniej i zwiększył polski udział w handlu międzynarodowym. Eksport zboża z Polski wzrósł średnio z około 30 tys. ton rocznie na początku XVI w. do około 80 tys. w połowie stulecia i około 130-150 tys. na początku XVII w. 

Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej pogorszył prawne położenie chłopów. Zaostrzeniu uległo poddaństwo, obejmujące trzy formy zależności chłopa od pana: gruntową, sądową i osobistą. Najpoważniejszym aspektem poddaństwa osobistego był ograniczenie swobody wyboru miejsca zamieszkania – statuty piotrkowskie praktycznie przywiązywały chłopa do ziemi. Poddaństwo sądowe, związane z patrymonialnym sądownictwie pana feudalnego, uległo zaostrzeniu na skutek decyzji Zygmunta Starego o nie mieszaniu się w spory między panem a jego chłopem. Systematycznie zwiększał się wymiar pańszczyzny. W średniowieczu było to kilka-kilkanaście dni w roku. Ustawy sejmów bydgoskiego (1520) i toruńskiego (1521) wprowadziły obowiązek pańszczyzny tygodniowej. W połowie XVI wieku wymiar pańszczyzny wzrósł do 3 dni w tygodniu z 1 łana.

Wykonywana przez chłopów renta odrobkowa przyjmowała dwie formy: pańszczyzny sprzężajnej, wykonywanej przez chłopa z użyciem własnego zaprzęgu, oraz pieszej. Taka organizacja dawała szlachcie dodatkowe oszczędności – folwark nie potrzebował własnych zwierząt pociągowych i narzędzi rolniczych. Właśnie z tego powodu szlachta dbała o to, żeby dochodowość gospodarstw chłopskich nie spadła poniżej poziomu umożliwiającego im utrzymanie zwierząt pociągowych i zakupu niezbędnych narzędzi rolniczych.

Ludność wiejska ulegała wyraźnemu rozwarstwieniu.  Źródła z drugiej polowy XVI wieku wymieniają trzy podstawowe typy gospodarstw chłopskich: kmiece (pełnołanowe), półkmiece (półłanowe) i zagrodnicze (średnio ćwierćłanowe). Na wsi mieszkali też, dysponujący zaledwie przydomowym ogródkiem, chałupnicy i bezrolni komornicy. Poza ludnością utrzymującą się tylko z rolnictwa ziemię posiadali rzemieślnicy wiejscy. Należeli do nich młynarze, kowale, szewcy  i cieśle.  

W XVI w. podniósł się poziom polskiego rolnictwa – pod względem wydajności dorównywał krajom zachodnioeuropejskim. Panującym systemem uprawy roli była trójpolówka. Głównym narzędziem uprawy roli był drewniany pług koleśny z odkładnicą i żelaznym lemieszem. Na obszarach wschodnich stosowano sochy. W powszechnym użyciu były drewniane brony. Do zbiorów zbóż używano sierpa, a do koszenia trawy kosy.

Ekspansja gospodarcza szlachty negatywnie odbiła się na rozwoju miast. Szlachta widziała w mieszczaństwie rywala gospodarczego i sojusznika króla w jego dążeniu do wzmocnienia władzy monarszej. Stąd polityka eliminacji mieszczan z wszystkich dziedzin życia politycznego i gospodarczego. Katastrofalna dla mieszczaństwa była konstytucja z 1565 roku, która zakazywała kupcom polskim wywożenia towarów krajowych za granicę. Również towary zagraniczne miał odtąd prawo przywozić tylko kupiec obcy. Sytuację mieszczan pogarszały przywileje, zwalniające szlachtę z opłat celnych, oraz taksy wojewodzińskie, określające ceny na niektóre wyroby rzemieślnicze.

Produkcja przemysłowa

Produkcja rzemieślnicza w polskich miastach w dalszym ciągu funkcjonowała w oparciu o organizację cechową. Podstawowym zadaniem cechów było opanowanie rynku lokalnego i wzmocnienie monopolu zrzeszonych w nim mistrzów poprzez ograniczenie konkurencji rzemieślników i kupców innych miast.  W związku z pogłębianiem się specjalizacji zawodowej liczba cechów znacznie wzrosła.  

Systematycznie pogłębiło się zróżnicowanie majątkowe wśród mistrzów cechowych.  Część z nich zubożała i straciła samodzielność gospodarczą. W tej sytuacji władze cechowe starały się utrudniać lub wręcz uniemożliwiać awans zawodowy czeladników. Zepchnięci na margines życia gospodarczego „wieczni czeladnicy” zaczęli tworzyć niezależne zakłady. Potocznie nazywano ich partaczami. Równocześnie zaczęła wyodrębniać się grupa zamożnych mistrzów, którzy często stawali się nakładcami, wykorzystującymi pracę zubożałych rzemieślników. W ten sposób, mimo zdecydowanego przeciwdziałania cechów, część produkcji rękodzielniczej wymykała się spod ich kontroli.

Nowe formy organizacji produkcji najszybciej pojawiały się w gałęziach najbardziej kapitałochłonnych. Należało do nich modernizowane górnictwo i hutnictwo.

Na ziemiach polskich najlepiej rozwijało się górnictwo solne, zlokalizowane przede wszystkim w Bochni i Wieliczce. Ponadto w Małopolsce  (okolice Olkusza i Tarnowskich Gór) rozwinęło się na dużą skalę górnictwo ołowiu i srebra. W górnictwie ogromne koszty związane były z budową chodników podziemnych, które trzeba było zabezpieczyć przez ostemplowanie. Kosztowne było również wdrażanie nowoczesnych rozwiązań technicznych. W kopalniach rud metali i w żupach solnych postęp dotyczył przede wszystkim transportu podziemnego oraz technologii wydobywania urobku na powierzchnię i usuwania wody z kopalni. Powszechne zastosowanie znalazły tutaj kieraty poruszane przez konie, rzadziej przez ludzi. W innych dziedzinach gospodarki to źródło energii wykorzystywano rzadko ze względu na jego ogromne koszty – konieczność utrzymania dużej liczby koni pociągowych.

Rozwój  techniczny w hutnictwie tego okresu przejawiał się w coraz racjonalniejszym wykorzystaniu energii wodnej, dzięki zastosowaniu kół nasiębiernych i systemu przekładni przy młotach. Poważną innowacją było zastosowanie wielkich pieców hutniczych, w których, po zastosowaniu nowych rozwiązań technologicznych, uzyskiwano wyższe temperatury. Największe skupiska kuźnic znajdowały się w rejonie Gór Świętokrzyskich (Zagłębie Staropolskie) oraz w rejonie Częstochowy.

Już od drugiej połowy XV w. intensywnie rozwijało się papiernictwo i drukarstwo. W papiernictwie, ze względu na wysokie koszty zainstalowania potężnych młynów, rozpowszechniła się manufakturowa organizacja produkcji. Opłacalność produkcji papierniczej zapewniały dobrze prosperujące drukarnie. Pierwsza polska oficyna drukarska powstała w Krakowie w 1473 r., ale prawdziwy rozkwit drukarstwa nastąpił w XVI w.  na skutek związanej z reformacją i kontrreformacją agitacji.

Na mapie gospodarczej Polski wyodrębniły się regiony wyspecjalizowane w produkcji określonego towaru. Cała północno-zachodnia Polska to region zbożowy. Małopolska rozwinęła wydobycie soli oraz górnictwo i hutnictwo metali. Natomiast ziemie leżące między Dniestrem a Prypecią wyspecjalizowały się w hodowli wołów, które następnie przepędzano na Śląsk. Na Litwie szeroko eksploatowano lasy. Głównym towarem eksportowym było drewno, półfabrykaty drzewne, miód i wosk.