2. 8. Renesans w Polsce
Literatura piękna i nauka
Odrodzenie w Polsce dzieli się na dwa wyraźnie wyodrębnione etapy: pierwszy miał charakter bardziej mieszczański i charakteryzował się dużymi wpływami twórców obcych, drugi natomiast był bardziej szlachecki i dominowali twórcy rodzimi. Ewolucji ulegał również mecenat – w pierwszym okresie, za sprawą królowej Bony, niekwestionowanym centrum kultury był dwór królewski. W drugiej połowie XVI stulecia coraz większą rolę zaczęli odgrywać magnaci i duchowieństwo. Nie bez znaczenia był mecenat szlachecki, zwłaszcza w okresie związanego z reformacją i ruchem egzekucyjnym fermentu intelektualnego.
Epoka renesansu zaznaczyła się w kulturze polskiej imponującym rozwojem literatury i to zarówno tworzonej w języku polskim jak i po łacinie. Symbolem piśmiennictwa staropolskiego i twórczości w języku ojczystym był Mikołaj Rej – autor Żywota człowieka poczciwego i Krótkiej rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem. Twórczość Jana Kochanowskiego przypada na okres rozkwitu renesansu, a jego dzieła: Odprawa posłów greckich, Treny i Pieśń o sobótce należą do arcydzieł epoki.
Łukasz Górnicki zaistniał jako mistrz prozy renesansowej. W Dworzaninie polskim dokonał adaptacji włoskiego wzoru człowieka renesansu do warunków polskich. Tworząc własny model człowieka dworskiego, występował jednocześnie jako jeden z najbardziej gorliwych obrońców języka polskiego. Wyjątkową popularność zdobył twórca prozy religijnej – Piotr Skarga. Sławę przyniosły mu Żywoty świętych, w których popularyzował modele życia religijnego, oraz Kazania sejmowe, świadczące o jego silnym zaangażowaniu w sprawy publiczne.
Literaturze pięknej nie ustępowały prace naukowe. Niewątpliwie najtęższym umysłem polskiego renesansu był Mikołaj Kopernik. Studiował w Krakowie, Bolonii i Padwie, zdobywając wykształcenie w zakresie prawa, astronomii i medycyny. Po powrocie do kraju jako kanonik kapituły warmińskiej osiadł we Fromborku. Nieśmiertelną sławę przyniosło mu dzieło O obrotach sfer niebieskich, w którym zawarł wykład na temat obrotu Ziemi dookoła własnej osi oraz obiegu dookoła Słońca. Ten heliocentryczny pogląd na budowę Układu Słonecznego uderzał w opierającą się na Biblii teorię geocentryczną i z tego powodu spotkał się z bardzo ostrą reakcją najpierw Kościoła kalwińskiego i luterańskiego, a później również katolickiego. Mniej znanym, a wartym zapamiętania osiągnięciem Kopernika było prawo ekonomiczne, nazwane później prawem Greshama, zgodnie z którym pieniądz gorszy wypiera z rynku pieniądz lepszy.
Bardzo wysoki poziom osiągnęły nauki społeczne, dla rozwoju których silnym impulsem był ruch egzekucyjny, aktywizujący szerokie rzesze średniej szlachty. W odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne powstały takie dzieła jak Statu Łaskiego (autorem był Jan Łaski), w którym zebrane zostały wszystkie statuty i przywileje, czy O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Pierwszą polską historią powszechną była Kronika wszystkiego świata pióra Marcina Bielskiego. Powstawały również dzieła geograficzne – np. Traktat o dwóch Sarmacjach Macieja z Miechowa oraz genealogiczne – Herby rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego. Coraz większą popularność zyskują podręczniki – np. poświęcone administracji i technice rolnej w folwarku pańszczyźnianym Gospodarstwo Anzelma Gostomskiego – dzieło w którym propagował intensywną gospodarkę towarową i specjalizację produkcji. O wzrastającym zainteresowaniu pozarolniczymi gałęziami produkcji świadczy podręcznik górnictwa autorstwa Walentego Roździeńskiego.
Sztuki plastyczne i muzyka
Sztuki plastyczne podlegały wpływom obcym bardziej niż literatura. Na większości ziem Rzeczpospolitej przeważały wzorce włoskie. Tylko na Pomorzu zaznaczyły się wpływy niderlandzkie. Większość twórców pochodziła z zagranicy, a zwłaszcza z Włoch i Niemiec.
Popularyzację nowych wzorców architektonicznych zawdzięczamy działalności Zygmunta Starego, z inicjatywy którego dokonano gruntownej przebudowy zamku na Wawelu. Zamek, którego przebudową kierował Franciszek Florentczyk, reprezentował nowożytny typ rezydencji, wzniesionej wokół dużego dziedzińca. Wyróżniał się trójkondygnacyjnymi krużgankami i renesansową dekoracją architektoniczną. Wśród urządzonych według wzorów renesansowych komnat wyróżniała się Sala Poselska, której kasetonowy sufit przyozdobiony był rzeźbionymi w drewnie głowami. Zygmunt August sprowadził z Brukseli arrasy przedstawiające sceny biblijne i mitologiczne oraz godła Polski i Litwy.
Jednym z najwspanialszych zabytków polskiego renesansu jest kaplica Zygmuntowska, pełniąca funkcję mauzoleum ostatnich Jagiellonów. Jej głównym architektem i wykonawcą był Bartłomiej Berecci. Ściany dolnej części kaplicy wzniesione zostały na wzór łuków triumfalnych, a całe wnętrze zostało przyozdobione bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską. Całość budowli przykryta jest ugwieżdżoną rozetami kopułą. Zarówno Wawel, jak i kaplica Zygmuntowska szybko znalazły naśladowców w całym kraju. Z inicjatywy magnatów powstawały zamki o regularnym założeniu i arkadowym dziedzińcu. Do najbardziej udanych należą zamki w Pieskowej Skale i Baranowie.
Monumentalne, wzorowane na Wawelu, budowle należały jednak do rzadkości. Głównym typem architektury rezydencjalnej w renesansowej Polsce był szlachecki dwór, często zbudowany z drewna. Najczęściej spotykanym typem był dwór wieżowy, łączący funkcje mieszkalne, obronne i reprezentacyjne. Skromniejszym, bo jednokondygnacyjnym był typ kamienicy, który zatracał swoje funkcje obronne, ale jednocześnie uzyskiwał proporcje bardziej zbliżone do renesansowego ideału.
Zmieniała się również architektura miejska. Przebudowie podlegały zwłaszcza miejskie ratusze. Wzorem dla tego typu budowli stał się ratusz poznański, przyozdobiony przez jego twórcę Giovanniego Battistę di Quadro malowniczymi loggiami i imponującą, renesansową wieżą. Symbolem Krakowa stały się przebudowane w duchu renesansowym sukiennice, wyróżniające się wspaniałymi attykami. Najbardziej imponującym przedsięwzięciem architektonicznym polskiego renesansu było jednak wybudowanie od podstaw i zgodnie z założeniami renesansowej urbanistyki, Zamościa, który ponadto wyposażony został w nowoczesny, bastionowy system fortyfikacyjny.
O ile w architekturze dominowały wpływy włoskie, o tyle w malarstwie – niemieckie. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest tzw. Kodeks Behema –zbiór statutów cechowych bogato zdobiony miniaturami, przedstawiającymi scenki z życia miejskiego. Stanowi niezrównane źródło wiedzy na temat warunków życia i pracy mieszczaństwa XVI-wiecznego. Ogromną popularnością cieszy się malarstwo portretowe, ale w tej dziedzinie trudno w Polsce o arcydzieła. Większość artystów (właściwie powinno się mówić o rzemieślnikach) koncentrowała się bardziej na dekoracyjności malowidła niż na odzwierciedlaniu osobowości modela.
Imponujący rozwój przeżywała muzyka polska, charakteryzująca się dużym stopniem oryginalności. Najwybitniejszym twórcą był Mikołaj Gomółka z Sandomierza, autor Melodii na psałterz polski. Na Wawelu działała kapela Rorantysów, a polskie tańce cieszyły się dużym zainteresowaniem za granicą.