3. 2. Absolutyzm we Francji
Władza absolutna
Absolutyzm pojawił się w Europie w XVI wieku, ale zjawiskiem masowym stał się dopiero w drugiej połowie XVII wieku. Monarchowie stopniowo umacniali swoją władzę i poszerzali jej zakres. Odbywało się to kosztem przedstawicielstw stanowych, które były konsekwentnie odsuwane od wpływów na rządy. Program centralizacji władzy oznaczał również ograniczanie przywilejów stanowych i terytorialnych oraz eliminowanie różnych, typowych dla średniowiecza, korporacji. Władcy w swej polityce wewnętrznej starali się likwidować lub chociaż ograniczać autonomię miast. W krajach katolickich dążyli do osłabienia wpływów Kościoła, a w krajach protestanckich całkowicie podporządkowywali Kościół swojej władzy.
Podstawą absolutyzmu była całkowicie podporządkowana i oddana królowi silna armia zawodowa oraz niezbędny dla jej utrzymania, sprawny system podatkowy. Jedno i drugie władca starał się wyjąć spod kontroli społecznej.
Narzędziem sprawowania rządów był rozbudowany i zhierarchizowany aparat biurokratyczny. Składał się z całkowicie zależnych od władcy, zawodowych, wysoko wykwalifikowanych urzędników. Częstym zjawiskiem była kolegialność urzędów. Spowodowane było to przekonaniem, że tworzone w ten sposób struktury administracyjne są bardziej wszechstronne, dla władcy bezpieczniejsze i gwarantują ciągłość polityki, ponieważ sprzyjają płynnej wymianie kadr. Ich wadą jednak było rozmycie odpowiedzialności i spowolnienie funkcjonowania aparatu państwa.
W większości krajów władcy starali się marginalizować znaczenie starej arystokracji, która często przejawiała skłonności decentralistyczne, a sojusznika szukali w bogatym mieszczaństwie. Stąd często właśnie z tej grupy rekrutowała się kadra najwyższych urzędników państwowych. Stanowili oni wygodne narzędzie w ręku władcy, ponieważ nie mieli oparcia w starych, wpływowych rodach i byli całkowicie uzależnieni od monarchy, któremu wszystko zawdzięczali.
Cechą wspólną scentralizowanych monarchii była rozbudowa i modernizacja armii. Pociągało to za sobą ogromne koszty – wojsko pochłaniało około połowy wydatków budżetowych państwa. Władcy ponosili te koszty, ponieważ skoszarowana i zdyscyplinowana armia była dla państwa absolutnego elementem stabilizacji systemu władzy i gwarancją bezpieczeństwa wewnętrznego. Często służyła do tłumienia konfliktów wewnętrznych.
Sprawami porządku publicznego i bezpieczeństwa wewnętrznego zajmowała się policja. Służbom policyjnym powierzano kontrolę nad handlem i aprowizacją, a nawet stanem sanitarnym w miastach. Rozbudowana została policja obyczajowa. Zajmowała się kontrolą druków, teatrów i hoteli. Powstały wreszcie zalążki nowoczesnej policji politycznej chroniącej system rządzenia. Państwo absolutne, poprzez rozbudowę kontroli policyjnej nad obywatelami, rozszerzało zakres swojej ingerencji w sferę życia społecznego.
W monarchii absolutnej król miał monopol na zmienianie i uchylanie starych oraz stanowienie nowych praw. Sam tym prawom jednak nie podlegał – mógł każdą sprawę rozstrzygnąć wbrew ustanowionym przez siebie przepisom. Monarcha posiadał również duży zakres władzy sądowniczej. We Francji król miał praktycznie nieograniczone możliwości wpływu na wymiar sprawiedliwości. Mógł ułaskawiać skazańców oraz więzić swych przeciwników bez wyroku sądu.
Trwałość swojej władzy królowie budowali na przekonaniu, że ich władza pochodzi od Boga. Bóg stworzył świat z chaosu i powierzył utrzymanie porządku społecznego monarchom. Stąd wynikał dla społeczeństwa obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa. Formalnie władca absolutny sprawował nieograniczoną władzą we wszystkich dziedzinach. W praktyce jednak istniały obiektywne ograniczenia absolutyzmu. Po części wynikały one z przyczyn technicznych – władca nie mógł kontrolować i reglamentować wszystkich przejawów życia społecznego, choćby ze względu na trudności komunikacyjne.
Na dworach władców absolutnych ogromną rolę przywiązywano do rozwoju kultury i nauki. Mecenat dworski stał się ważnym elementem propagandowym. Jego zadaniem było uświęcanie władzy i popularyzowanie sukcesów monarchy. Pełna przepychu sztuka baroku świetnie nadawała się do tego celu.
Budowa monarchii absolutnej we Francji
Podwaliny pod absolutyzm francuski położył Henryk IV. W swoich staraniach o wzmocnienie władzy królewskiej napotkał opór przede wszystkim arystokracji i Stanów Generalnych, a sojuszników znalazł w mieszczaństwie i średniej szlachcie. Pierwszym krokiem do budowy scentralizowanej monarchii absolutnej we Francji było ograniczenie niezależności i zakresu kompetencji władz lokalnych, poddawanych jednocześnie coraz bardziej rygorystycznej kontroli urzędników centralnych. Następnie niemal do zera ograniczone zostały wpływy coraz rzadziej zwoływanych Stanów Generalnych. Ostatni raz zebrały się w 1614 r.
Osłabianiu organów przedstawicielskich towarzyszył wzrost znaczenia powoływanych przez króla rad, do których wchodzili ludzie dobierani przez niego na zasadach kwalifikacji. Instytucją o stale zwiększającym się znaczeniu byli sekretarze stanu. Ich kompetencje stanowiły pierwowzór późniejszych ministerstw. W ten sposób powstały resorty wojny, spraw zagranicznych, floty oraz spraw domu królewskiego. Każdy z sekretarzy stanu jednocześnie zawiadywał sprawami wewnętrznymi jednego z czterech rejonów administracyjnych. Ze starych urzędów silną pozycję zachowali jedynie kanclerz i nadintendent finansów.
Po śmierci Henryka IV królem Francji został Ludwik XIII (1610-42). Za jego panowania pierwszoplanową postacią stał się kardynał i pierwszy minister Armand de Richelieu (czyt. riszelje). Kardynał, zmierzając do wzmocnienia władzy królewskiej, podjął walkę z hugenotami i opozycją arystokratyczną. W swoich poczynaniach nie kierował się fanatyzmem religijnym, lecz chłodną kalkulacją polityczną. Hugenotom zadał ciężki cios, zdobywając ich główną twierdzę – La Rochelle. Następnie pozbawił ich przywilejów, gwarantujących im niezależność polityczną, zapewnił im jednak swobody wyznaniowe. Z niemniejszą bezwzględnością zwalczał opozycję arystokratyczną i objawy anarchii. Na szafocie tracili głowy nie tylko stojący na czele buntów arystokracji, ale również drobna szlachta za łamanie zakazu pojedynkowania się.
Ludwik XIV (1638-1715) w chwili objęcia tronu miał zaledwie pięć lat. W jego imieniu władzę sprawowała matka Anna Austriaczka i Rada Regencyjna, a pierwszym ministrem został kardynał Giulio Mazzarini, który kontynuował politykę utrwalania absolutyzmu. Opozycja jednak przybierała na sile. Buntowali się magnaci, którzy nie pogodzili się z zepchnięciem ich na margines życia politycznego. Niemalże nieustające wojny pociągały za sobą wzrastający ucisk fiskalny, który wywoływał opór bogatych mieszczan. Wprowadzenie przez Mazzariniego nowych podatków doprowadziło do otwartego buntu nazywanego frondą, na czele którego stanął parlament paryski (1648 r.). Wkrótce walkę podjęli magnaci, rozpoczynając tak zwaną frondę książąt. Dla Mazzariniego najbardziej dramatyczny był okres współdziałania tych dwóch ugrupowań opozycyjnych. Pierwszy minister musiał nawet opuścić Francję. Różnice dążeń mieszczan paryskich i arystokracji były jednak zbyt duże, żeby ta współpraca mogła przetrwać. Jedności nie było nawet w samym obozie magnackim. Brak jedności opozycji ułatwił powrót Mazzariniemu i pacyfikację kraju.
Francja Ludwika XIV
Z wojen domowych Francja wyszła zniszczona i osłabiona. Natomiast władza królewska uległa wzmocnieniu. Mazzarini utrzymał się na stanowisku pierwszego ministra do swej śmierci w 1661 r. Data ta rozpoczyna okres samodzielnych rządów Ludwika XIV, który zdecydował się nie obsadzać wakującego stanowiska pierwszego ministra. Za panowania Ludwika XIV Francja stała się największym mocarstwem, on sam zaś najpotężniejszym monarchą w Europie.
Do umocnienia władzy królewskiej doszło w trakcie toczonych wcześniej przewlekłych wojen domowych. W ich rezultacie nastąpiło ostateczne złamanie oporu arystokracji, i odsunięcie jej od udziału w rządach. Spychając na margines życia politycznego dotychczasowe elity, Ludwik XIV stworzył bajeczny dwór, w którym całkowicie od niego zależni członkowie rodziny królewskiej, arystokracja i szlachta mogły pławić się w bogactwie, a swój czas dzielić między wyszukane rozrywki i udział w dworskich intrygach.
Głównym oparciem dla rządów Ludwika XIV byli ludzie wywodzący się z nowej szlachty i bogatego mieszczaństwa. Król prowadził dość elastyczną politykę społeczną. Stwarzał warunki do szybkiego awansu w hierarchii społecznej. Szczególnie chętnie korzystała z tego burżuazja, która, zdobywając ogromne majątki, torowała sobie drogę do nobilitacji.
Ludwik XIV nadał monarchii absolutnej we Francji ostateczną, dojrzałą postać. Stworzył nowożytny system administracyjny, składający się z centralnych urzędów i ich lokalnych ekspozytur. Władze centralne składały się z rad królewskich oraz centralnych urzędów, wśród których najważniejszą rolę odgrywał kanclerz, kontroler generalny finansów i czterej sekretarze stanu, zajmujący się sprawami wojny, spraw zagranicznych, wyznań i domu królewskiego. Natomiast administracja lokalna opierała się na stałych, rezydujących w stolicach okręgów, intendentach, którzy nadzorowali administrację, sądownictwo i funkcjonowanie systemu podatkowego. Warto nadmienić, że Ludwik XIV nie zlikwidował tradycyjnych instytucji i urzędów. Stany Generalne nie zostały zlikwidowane, a jedynie ich nie zwoływano, funkcjonował parlament paryski, ale swoją działalność ograniczał do rejestrowania aktów prawnych monarchy. Dawne urzędy stały się jedynie źródłem dochodów i splendoru, a król wykorzystywał je jako system nagród dla oddanych jego osobie arystokratów.
Ważnym narzędziem sprawowania władzy stała się policja, przy pomocy której eliminował wszelkie przejawy opozycji. Nadzorem państwowym objęte zostały wszelkie sfery życia społecznego. Kontrolowano sztukę, literaturę, a nawet działalność naukową. Służyła temu nie tylko cenzura, ale również zmniejszenie liczby drukarń.
Zaostrzeniu uległa również polityka wyznaniowa. Ludwik XIV stopniowo ograniczał swobody religijne i rozpoczął ich prześladowania protestantów, by ostatecznie w 1685 r. odwołać edykt nantejski. Próbował również ograniczyć zależność kleru katolickiego od Stolicy Apostolskiej i wprowadzić zasady gallikanizmu. Stanowczy sprzeciw papiestwa zmusił go jednak do wycofania się z tego projektu.
Gospodarka w monarchii absolutnej
Aktywna polityka gospodarcza monarchii absolutnej wspierała się na doktrynie merkantylizmu. Był to zbiór praktycznych wskazówek, mających na celu umocnienie siły gospodarczej państwa. Naczelną zasadą polityki gospodarczej było uzyskanie dodatniego bilansu handlowego. Wynikało to z przekonania, że miernikiem potęgi państwa jest ilość szlachetnych kruszców nagromadzonych w kraju. Dodatni bilans handlowy pozwalał na zwiększanie zapasów złota i srebra w kraju, a ujemny powodował jego uszczuplanie.
Realizacji doktryny merkantylnej służył protekcjonizm gospodarczy. Jego głównym instrumentem oddziaływania była korzystna dla własnych producentów polityka celna, polegająca na ustanawianiu wysokich ceł wwozowych i niskich wywozowych. W celu ograniczenia importu i zwiększenia eksportu należało również popierać produkcję krajową. Czyniono to poprzez subwencje, pożyczki i zamówienia państwowe dla właścicieli manufaktur oraz popieranie nowych gałęzi produkcji, a nawet przez zakładanie manufaktur rządowych, prowadzonych na rachunek państwa.
Dużą wagę przywiązywano do rozbudowy infrastruktury gospodarczej – budowano drogi (w tym również rzeczne), rozbudowywano porty morskie. Kraje morskie dbały o rozbudowę własnej floty handlowej i wojennej, przy pomocy której państwo miało prowadzić aktywną politykę kolonialną. Posiadłości zamorskie traktowano jako źródło surowców i rynki zbytu. Zdobycie nowych kolonii stawało się więc jednym z poważniejszych zadań państwa.
We Francji idee merkantylizmu znajdowały uznanie już za panowania Ludwika XIII. Z większym rozmachem realizował je kardynał Richelieu, który wspierał kompanie handlowe i dbał o rozwój komunikacji wewnętrznej i poczty. Jednak z największym rozmachem na tym polu działał minister finansów Jean Baptiste Colbert (czyt. colber). Pod jego wpływem rozwijała się produkcja importowanych dotąd tkanin i luster. Patronował rozbudowie górnictwa, stwarzał korzystne warunki do rozwoju hodowli i produkcji rolnej. Wprowadzając w życie zasady merkantylizmu nie tylko podwyższał cła na towary importowane, ale również sprowadzał wysoko wykwalifikowanych specjalistów.