4. 6. Barok i sarmatyzm w Polsce  

Kultura artystyczna doby baroku

Barokowe wzorce w architekturze sakralnej dotarły do Polski bardzo wcześnie dzięki aktywności budowlanej jezuitów. Barokowość świątyń wyraża się przede wszystkim w nadzwyczaj bogatych dekoracjach wnętrz, wśród których najpopularniejszymi formami stają się stiukowe girlandy, wieńce i wszechobecne aniołki. Regułą stały się olbrzymie, rozciągające się na całą szerokość prezbiterium, bogato zdobione ołtarze, których dopełnieniem były wykonane z niezwykłym kunsztem snycerskim stalle, ambony i chóry organowe.

Bardzo ważnym elementem wystroju kościołów stało się malarstwo, którego rozwój jest ściśle związany z realizacją postanowień soboru trydenckiego. Inspiracją dla niemalże seryjnej produkcji malarskiej stały się opowieści biblijne i  życiorysy świętych. Poziom ich, zgodnie z oczekiwaniami mecenasa, musiał być dostosowany do możliwości intelektualnych odbiorcy. Stąd częstym zjawiskiem był świadomy zabieg osadzania wydarzeń, które miały miejsce w odległych zakątkach świata, w typowo polskiej scenerii. Program ideowy Kościoła potrydenckiego zakładał walkę z wszelkimi przejawami pogaństwa i „nieprzystojności”, toteż powszechnym zjawiskiem stało się cenzurowanie twórczości artystycznej i eliminowanie z niej np. treści mitologicznych. Charakterystycznym elementem barokowego malarstwa na Pomorzu była dwustrefowość obrazów, w której naturalizm sceny dolnej kontrastował z wyidealizowanej scenie górnej. W środowisku krakowskim tworzył Tomasz Dolabella, który wprowadził modę na wielkie kompozycje o tematyce procesyjnej, widowiskowej i ucztowej, charakteryzujące się tłumem postaci.

Nieco mniejsze znaczenie miała artystyczna rzeźba figuralna. Na popularności zyskały  nagrobki z klęczącymi postaciami, którym malowniczości dodawało stosowanie różnokolorowego marmuru. W drugiej połowie XVII w. zaczęły ustępować miejsca nagrobkom popiersiowym. 

Drugim potężnym mecenasem sztuki barokowej był dwór królewski. Najpoważniejszym przedsięwzięciem artystycznym Zygmunta III była przebudowa Zamku w Warszawie i budowa pałacu w Ujazdowie. Pałac Ujazdowski był dwukondygnacyjnym zamkniętym czworobokiem z dziedzińcem pośrodku. Jego bryłę wzbogacały wzniesione na narożnikach  wieże alkierzowe oraz loggia widokowa. Ten typ pałacu przyjął się w Polsce i był powielany we wszystkich zakątkach kraju do połowy XVIII w.

Zygmuntowi III wywarł duży wpływ na rozwój  polskiej muzyki. Założył kapelę, która w okresie swojego szczytowego rozwoju liczyła 60 instrumentalistów i z powodzeniem mogła rywalizować z najlepszymi zespołami w Europie. Jeszcze większą sławą cieszyła się opera założona przez Władysława IV. Przedstawienia odbywały się w dwukondygnacyjnej, wyposażonej w specjalne urządzenia techniczne, sali Zamku królewskiego.

Obaj Wazowie żywo interesowali się malarstwem. Kupowali dzieła najwybitniejszych artystów europejskich – m.in. Rubensa. Na dworze Zygmunta III działał Tomasz Dolabella, twórca wielkopłóciennych dzieł o tematyce historycznej (Posłuchanie Szujskich, Kapitulacja Smoleńska, Koronacja Zygmunta III). W dziedzinie rzeźby Władysław IV upamiętnił się jako fundator pomnika Zygmunta III w Warszawie.

Pierwsza połowa XVII wieku to okres wzmożonej aktywności budowlanej magnaterii, która, starała się rywalizować z dworem królewskim. Oprócz modelu ujazdowskiego pojawił się typ pałacu pozbawionego dziedzińca o bryle w kształcie wydłużonego czworoboku, w którym dawne wieże narożne przekształciły się w mocno wystające poza lico muru tzw. ryzality. Ściany pałaców pokrywały malowidła o tematyce historycznej i cykle portretów przodków.

Sarmatyzm

Druga połowa XVII wieku to okres regresu kultury artystycznej. Jej rozkwit został zakłócony licznymi wojnami, które zmuszały do redukowania wydatków na cele kulturalne. Najazd szwedzki doprowadził do dewastacji dotychczasowego dorobku. Jednocześnie dwór królewski przestał odgrywać rolę czynnika wiodącego w dziedzinie kultury, a głównymi jej ośrodkami stały się dwory magnackie i szlacheckie.

Wśród polskiej szlachty rozpowszechniło się przekonanie, że pochodzi od starożytnego ludu Sarmatów, zamieszkującego obszary między Donem a dolną Wołgą, która w pierwszych wiekach naszej ery opuściła swoje siedziby i osiedliła się między Dnieprem a Wisłą, zamieniając ludność autochtoniczną w niewolników. Od nazwy tego tajemniczego ludu, całokształt kultury szlacheckiej tego okresu nazywa się sarmatyzmem.

Ideologia sarmatyzmu wyróżniała się tradycjonalizmem i samozadowoleniem graniczącym z megalomanią, przy jednoczesnej niechęci pomieszanej z lekceważeniem w odniesieniu do innych systemów kulturowych, politycznych i religijnych. Związane z wojnami poczucie zagrożenia wywoływało niechęć w stosunku do obcych, która przeradzała się w ksenofobię. Skutkiem tego zjawiska było zamykanie się na wpływy zachodnie. W ten sposób kultura polska izolowała się od nowych prądów umysłowych. 

Niechęci wobec zachodu towarzyszył ogromny pietyzm w stosunku do kultury wschodniej. Orientalizm stał się jedną z najbardziej charakterystycznych cech sarmatyzmu. Wyrażał się on przede wszystkim w ubiorze, ale swoje piętno odciskał również na akcesoriach życia codziennego. Według wschodnich wzorców dekorowano wnętrza, na ścianach zawieszano orientalne kobierce i kilimy, z upodobaniem gromadzono broń wschodnią.

Sarmatyzm rozwijał się na gruncie kilku funkcjonujących w świadomości szlachty dogmatów. Jednym z nich było przeświadczenie o doskonałości polskiego ustroju politycznego, a zwłaszcza „złotej wolności” szlacheckiej, której przeciwstawiano wszelkie formy absolutystycznego zniewolenia. W atmosferze nieustających walk rodził się dogmat przedmurza chrześcijaństwa, na bazie którego formował się charakterystyczny dla sarmatyzmu mesjanizm. Religijność była wszechobecna w sarmackim modelu życia, ale przy całej swojej ostentacyjności, była raczej powierzchowna.

W opozycji do szlacheckiego sarmatyzmu rozwijała się bardziej otwarta i kosmopolityczna kultura magnacka, która obficie czerpała z dorobku kulturowego Italii, a od  połowy XVII wieku Francji. Kontaktom tym sprzyjały nie tylko częste podróże magnatów po Europie, ale również związki małżeńskie, które stały się zjawiskiem stosunkowo częstym dzięki mariażom królów polskich z Francuzkami – Marią Ludwiką (Władysław IV) i Marią Kazimierą (Jan III Sobieski).

Ruch budowlany, który rozwinął się po największej fali wojen, sprzyjał wykształceniu się specyficznej architektury dworkowej.  Na ogół był nim drewniany budynek jednopiętrowy, wzniesiony na planie osiowym i symetrycznym,  z silnie wyodrębnionymi gankami, alkierzami i dachami.

W klimacie kultury sarmackiej wykształcił się specyficzny typ portretu sarmackiego, wyróżniający się egzotycznością stroju i wyjątkowo realistycznym modelunkiem głowy. Specjalnością polską stał się malowany na blasze sześcioboczny portret trumienny, który zaczął zastępować dawne popiersiowe rzeźby nagrobne. Malarstwo historyczne rozwijało się głównie dzięki osobistym upodobaniom Jana III Sobieskiego i niektórych magnatów. Wiele z tych dzieł miało charakter autoreklamy, upamiętniającej sukcesy, zwłaszcza militarne.

Kryzys tolerancji

Kontrreformacja w Polsce w pierwszej połowie XVII wieku miała bardzo umiarkowany charakter. Nawet Kościół katolicki opowiadał się za tolerancją, choć robił to z pozycji religii panującej. Na Pomorzu Gdańskim dysydenci cieszyli się pełną swobodą kultu, a w  1633 roku Władysław IV uznał Kościół prawosławny, który od unii brzeskiej działał nielegalnie. Postawom tolerancyjnym sprzyjała mentalność szlachty, która, choć w większości katolicka, traktowała agresywne formy kontrreformacji jako niezgodne z duchem wolności szlacheckich.

Sytuacja innowierców uległa pogorszeniu w połowie stulecia. Trwające w sumie kilka naście lat nieustanne najazdy i wojny domowe, pociągające za sobą zniszczenia, rabunki i epidemie, wywołały głęboki kryzys, który odbił się również na stosunkach wyznaniowych. Kozacy i Rosjanie występowali jako obrońcy prawosławia, Szwedzi reprezentowali wojujący protestantyzm, a od południowego wschodu Rzeczpospolitej zagrażali muzułmanie. W tej sytuacji w świadomości Polaków utrwalał się obraz świata, w którym odmienność religijna kojarzyła się z wrogością i okrucieństwem, a katolicyzm z polskością.

Mimo tak niesprzyjających okoliczności, stosunki wyznaniowe w Polsce dalekie były od ekscesów, których widownią były inne, zarówno katolickie jak i protestanckie, kraje europejskie. Niemniej nastąpiło wyraźne zaostrzenie polityki wobec innowierców. Najbardziej radykalne skrzydło polskiej reformacji – arianie, zostali w 1658 na mocy decyzji sejmu zmuszeni do opuszczenia kraju. Położenie pozostałych wyznań wyraźnie się pogorszyło, czego wyrazem było wprowadzenie zakazu apostazji od katolicyzmu, zamknięcie innowiercom dostępu do stanu szlacheckiego, a na początku XVIII w. do izby poselskiej i ważniejszych urzędów.  Ograniczenia uprawnień protestantów prowadziły do kurczenia się ich liczebności.

Literatura polskiego baroku

W okresie baroku bujnie rozwijała się literatura polska. Twórcą ściśle związanym z dworem królewskim był Jan Andrzej Morsztyn (1613-1693). Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym. Otwarcie sympatyzował ze stronnictwem profrancuskim. Zaangażował się nawet w spisek przeciw Janowi III Sobieskiemu i musiał uciekać z kraju. Twórczość literacka stanowiła margines jego działalności politycznej. Unikał tematów poważnych. Pisał raczej lekkie wierszyki o tematyce miłosnej. Dbał natomiast o formę, tworząc ze swoich lekkich wierszyków prawdziwe klejnociki poezji rozrywkowej. Nie dbał o czytelnika. Jego zbiory liryków: Kanikuła albo Gwiazda i Lutnia wydane drukiem zostały dopiero w XIX w.

Najwybitniejszym polskim poetą drugiej połowy XVII w. był Wacław Potocki (1621-1696). Do najwybitniejszych jego dzieł należą: Ogród fraszek, Moralia i Wojna chocimska. Ogród fraszek jest prawdziwą kopalnią wiedzy o Polsce XVII w. Zawiera bowiem wiersze przedstawiające barwny obraz życia współczesnej autorowi szlachty. Moralia mają charakter moralizatorsko obyczajowy. Natomiast Wojna chocimska jest obszernym poematem epickim poświęconym bitwie pod Chocimiem stoczonej w r. 1621 r. Dzieło zawiera bardzo plastyczne opisy batalistyczne. Napisane jest językiem bogatym, bardzo sugestywnym, przemawiającym do wyobraźni.

W XVII w. bardzo modne stało się pisanie pamiętników i diariuszów (dzienników). Tworzyli je ludzie wielcy i przeciętni. Do najbardziej znanych autorów należą: Jakub Sobieski, Stanisław Żółkiewski i Jan Chryzostom Pasek. Opisywali w nich wydarzenia doniosłe dla państwa i zupełnie drobne problemy rodzinne i gospodarskie. Pamiętniki, dzięki swej szczerości i bezpośredniości są niezastąpionym źródłem wiedzy o obyczajach i warunkach życia ówczesnych ludzi.