Modernizacja i wzrost potęgi Rosji

Reformy wewnętrzne

Głębokie przemiany wewnętrzne, których doświadczyła Rosja pod panowaniem Piotra I, w dużym stopniu przygotowane były już w XVII w. Powstał rynek wewnętrzny i rozwinął się handel, umocnił się wspierany przez Cerkiew absolutyzm carski. W miarę umacniania się scentralizowanego aparatu władzy w postaci prikazów, marginalizacji ulegały dawne przedstawicielstwa stanowe – Sobór Ziemski i Duma Bojarska.

Piotr I (1689-1725) w pierwszych latach swojej działalności reformatorskiej skoncentrował się na modernizacji armii. Jego zamiłowanie do wojska ujawniło się już we wczesnej młodości, kiedy to musztrował roty szlacheckich rówieśników. Reformę armii rozpoczął od likwidacji formacji strzelców, którą zmasakrował korzystając z okazji, jaką był bunt w ich oddziałach. Następnie stworzył armię według wzorów zachodnioeuropejskich, dla której kadry dowódcze szkolone były w pułkach gwardyjskich. Opierała się ona na regularnym poborze chłopskiego rekruta.

Najważniejsze reformy ustrojowe przeprowadzone zostały po zwycięstwie pod Połtawą. Piotr I rozpoczął je od utworzenia dziewięcioosobowego Senatu Rządzącego i przeniesienia stolicy do Petersburga. Senat Rządzący, który składał się z ludzi powoływanych przez cara, sprawował kontrolę nad całą administracją, pełnił funkcję najwyższego sądu i zajmował się przygotowywaniem projektów ustaw.  Dawne prikazy przekształcił w kolegia. Było ich 11, a w skład każdego wchodziło 10 osób. Do ścigania przestępców politycznych przeznaczony był specjalny urząd bezpieczeństwa, nazywany Tajną Kancelarią. Najwyżsi urzędnicy podlegali  kontroli generał-prokuratora. Ważnym krokiem na drodze do pełnego absolutyzmu była reforma władz kościelnych.  W jej wyniku Piotr I faktycznie stał się głową rosyjskiej Cerkwi prawosławnej.

Nastąpiła centralizacja administracji. Kraj został podzielony na około 50 prowincji, na czele których stali mianowani przez senat i dysponujący licznym personelem urzędniczym wojewodowie. Rozbudowana administracja miała zapewnić przede wszystkim sprawne ściąganie podatków.

Poważne zmiany dotyczyły sfery społecznej. Piotr I zlikwidował podział na bojarów i dworian, scalając je w jednolity stan szlachecki.  Cała szlachta była zobowiązana do dożywotniej służby wojskowej, którą wszyscy niezależnie od statusu społecznego musieli zaczynać od najniższej rangi. Karą za uchylanie się od obowiązkowej służby wojskowej była konfiskata dóbr. Dokonana w ten sposób rewolucja w elitach społecznych była awansem dworiaństwa i degradacją bojarów.

W swojej działalności reformatorskiej Piotr I nie zapomniał o oświacie. Zadbał o rozbudowę szkolnictwa o praktycznym, zawodowym nastawieniu. Założył Szkoły: Nawigacji, Artyleryjską, Inżynieryjną i Medyczną.

Car dużo uwagi poświęcał przedsięwzięciom o charakterze gospodarczym. Inwestował w rozwój górnictwa, hutnictwa i przemysł stoczniowy. W okresie wojny północnej na Uralu rozbudował przemysł zbrojeniowy. Ponadto nakazał budowę kanałów, które połączyły bogaty w surowce Ural z Petersburgiem. Dzięki konsekwentnie stosowanej polityce merkantylnej i kwitnącemu handlowi z krajami Europy zachodniej za pośrednictwem zdobytych portów bałtyckich, Rosja miała ogromną nadwyżkę eksportu nad importem.

Symbolem osiągnięć Piotra I była zbudowana praktycznie od zera nowa stolica państwa – Petersburg. Wzniesiona ogromnym nakładem kosztów i za cenę wielu istnień ludzkich, stała się prawdziwą perłą Północy. Zwieńczeniem sukcesów politycznych i militarnych oraz wewnętrznej przebudowy państwa było przyjęcie przez Piotra I tytułu Imperatora Wszechrosji i nadanie państwu nazwy Cesarstwa Rosyjskiego.

Sukcesy były jednak niezwykle kosztowne. Najwyższą cenę płacili bezlitośnie eksploatowani chłopi, których najsilniej dotknęły reformy fiskalne. Całe społeczeństwo zostało poddane wojskowej dyscyplinie. Słynna rewolucja obyczajowa została wprowadzona przemocą, często z naruszeniem godności i uczuć religijnych.

Wojna północna i wzrost międzynarodowego znaczenia Rosji

Absolutyzm umocnił się również w Szwecji za panowania Karola XI, który obalił rządy oligarchii magnackiej, a swoje rządy oparł na wolnych kmieciach, mieszczaństwie, duchowieństwie i niższej szlachcie. Umocnienie tronu przyniosła rewindykacja dóbr państwowych, nielegalnie przetrzymywanych do tej pory przez prywatnych właścicieli. Dzięki niej korona odzyskała około 36 % ziemi, a stan posiadania szlachty spadł z 72% przed reformą do 33% po reformie. W rękach wolnych kmieci znajdowało się około 31% gruntów. Drugim źródłem potęgi ekonomicznej monarchii szwedzkiej był wielki przemysł metalurgiczny. Silną władzę królewską, dzięki wsparciu wielu wybitnych doradców, zdołał obronić przed zakusami oligarchów, młodociany następca Karola XI – Karol XII.

U schyłku XVII w., z inspiracji  króla Saksonii i Rzeczpospolitej – Augusta II,  przeciwko dominacji szwedzkiej na Bałtyku zawiązała się potężna koalicja. W jej skład wchodziła Dania, Rosja, Brandenburgia i, będąca w unii personalnej z Polską, Saksonia. Celem sprzymierzonych państw był rozbiór imperium szwedzkiego. August II zamierzał zdobyć Inflanty, które chciał przekształcić w swoją dziedziczną własność, Brandenburgia Szczecin, natomiast Rosja liczyła na wywalczenie sobie dostępu do Bałtyku, a Dania odzyskanie swojej utraconej wcześniej pozycji w Sundzie.

Szwedzi w początkowej fazie wojny odnosili sukcesy. Zawdzięczali je przede wszystkim geniuszowi  militarnemu Karola XII, który dążąc do walnej bitwy przeprowadzał szereg zdecydowanych uderzeń. W ich wyniku Dania została zmuszona do wycofania się z wojny, a wojska Piotra I doszczętnie rozbite, mimo czterokrotnej przewagi liczebnej nad armią szwedzką, w bitwie pod Narwą. Następnym celem Karola XII był August II. Działania wojenne przeciwko wojskom saskim toczyły się na ziemiach Rzeczypospolitej, która formalnie nie była stroną w tym konflikcie – August II toczył wojnę wyłącznie jako władca Saksonii. Szwedzi jednak nie uszanowali neutralności Polski. Karol XII w oparciu o antykrólewską opozycję, obalił rządy Augusta II, a na tronie polskim osadził oddanego sobie wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. W dwa lata później wojska szwedzkie wkroczyły do Saksonii i zmusiły Augusta II do podpisania pokoju. Rok 1706 był okresem szczytowej potęgi Karola XII.

Skoncentrowanie się Szwedów na działaniach wojennych w Polsce i Saksonii pozwoliły Piotrowi I na reorganizację armii i dały czas na przeprowadzenie lokalnej ofensywy w Inflantach. Rosjanie zdobyli Dorpat i Narwę, zajęli część Kurlandii i uderzyli na Litwę. W tej sytuacji Karol XII latem 1707 r. na czele doborowej armii uderzył na Rosję. W tej fazie wojny jego nowym sojusznikiem był kozacki hetman Mazepa, który w zamian za możliwość stworzenia pod protektoratem Polski ukraińskiego państwa, miał doprowadzić do antyrosyjskiego powstania nad Dnieprem. Szczęście wojenne zaczęło jednak opuszczać Karola XII. Idące ze Szwecji wojska szwedzkie zostały rozbite przez Rosjan, Kozacy i sojusznicy polscy zawiedli, a jego własne siły zostały zdziesiątkowane przez mrozy i choroby podczas surowej zimy 1708/9 roku. Mimo to niezmordowany monarcha szwedzki rozpoczął oblężenie Połtawy. Tutaj też w lipcu 1709 roku rozegrała się decydująca bitwa. Wojska szwedzkie, nie przerywając oblężenia, przyjęły uderzenie idącej z odsieczą armii rosyjskiej i zostały rozbite. Karol XII uciekł do Turcji, a Szwedzi i stronnicy Leszczyńskiego opuścili Polskę. 

Na wieść o zwycięstwie Rosjan odrodziła się koalicja antyszwedzka. Do 1721 roku toczyły się głównie działania oblężnicze. Karol XII próbował jeszcze kilkakrotnie przejąć inicjatywę. Jego sytuacja jednak była coraz trudniejsza – tracił kolejne prowincje, a jego sytuację pogarszała klęska floty. Mimo to podjął jeszcze próbę podboju Norwegii, ale w 1718 roku zginął podczas oblężenia jednej z twierdz norweskich. Są przypuszczenia, że został zamordowany.

Wojnę północną kończył traktat pokojowy zawarty w Nystad 10 IX 1721 r. Wszyscy udziałowcy koalicji antyszwedzkiej z wyjątkiem Augusta II wynieśli jakieś korzyści. Największym zwycięzcą była jednak Rosja, która otrzymała Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii.