Austriacka wojna sukcesyjna i reformy wewnętrzne

Geneza i skutki wojny sukcesyjnej

Austria była jednym z poważniejszych uczestników walczącej z Turcją Świętej Ligi. Ona też wyniosła najwięcej korzyści z zawartego w 1699 r. pokoju karłowickiego. Zajęła okupowaną przez Turcję część Węgier oraz Siedmiogród. Cesarz Karol VI na początku XVIII w. podjął nieudaną próbę przejęcia tronu hiszpańskiego. Zdołał jednak zagarnąć dawne posiadłości hiszpańskie – Belgię oraz większość Włoch.

Powiększona terytorialnie monarchia austriackich Habsburgów stanowiła słabo scementowany konglomerat krajów i prowincji, w których dużą rolę odgrywały instytucje stanowe. Pierwsze próby scentralizowania monarchii wywoływały silny opór, a na Węgrzech doprowadziły do wybuchu powstania pod przywództwem magnata Franciszka Rakoczego. Powstanie udało się zgasić za cenę swobód religijnych  dla protestantów i zagwarantowania szlachcie węgierskiej dotychczasowych wolności oraz zachowania uprawnień sejmu i samorządu szlacheckiego. W ten sposób na wiele lat utrwaliła się odrębność ustrojowa Węgier.

Większość krajów wchodziła w skład monarchii habsburskiej na zasadach unii personalnej. Karol VI, zmierzając do zacieśnienia tego związku i jednocześnie zapewnienia tronu swej córce Marii Teresie, wydał w 1713 r. tzw. sankcję pragmatyczną. Dokument ten ustanawiał niepodzielność wszystkich jego krajów i rozszerzał prawo ich dziedziczenia na kobiety. Karol VI postarał się o zatwierdzenie sankcji pragmatycznej przez zgromadzenia stanowe wszystkich swoich krajów i zadbał o międzynarodowe gwarancje w całej Europie.

Realizacja sankcji pragmatycznej napotkała jednak trudności. Karol VI zmarł w 1740 r. i natychmiast po jego śmierci podniosły się z różnych stron roszczenia do jego dziedzictwa, które doprowadziły do wybuchu wojny sukcesyjnej. Panujący w Prusach Fryderyk II zajął Śląsk, a wysłane przeciwko sobie wojska Marii Teresy rozbił w okolicach Wrocławia. Elektor bawarski zajął Górną Austrię i Czechy, poczym koronował się na cesarza.

Osaczonej Marii Teresie z pomocą przyszli Węgrzy, którzy wyparli Bawarczyków z zajętych terenów. Z utratą Śląska królowa musiała się jednak pogodzić. Maria Teresa dzięki swym osobistym talentom zdołała nie tylko zapobiec rozbiorowi dziedzictwa, ale wzmocniła je wewnętrznie. Wyszła za mąż za księcia lotaryńskiego Franciszka Stefana, zapoczątkowując linię dynastyczną habsbursko-lotaryńską. Maria Teresa nie mogła jednak jako kobieta objąć tronu cesarskiego. W tej sytuacji koronę cesarską przyjął w 1745 r jej mąż jako Franciszek I, a po jego śmierci – ich syn Józef II.

Reformy Marii Teresy i Józefa II

Za panowania Marii Teresy i Józefa II dokonała się zasadnicza przebudowa monarchii austriackiej.  Reformy przeprowadzane w duchu absolutyzmu oświeconego ogarnęły niemal wszystkie dziedziny życia. Głównym motywem, który kierował Marią Teresą, była chęć odzyskania Śląska. Toteż pierwsza faza reform dotyczyła przede wszystkim spraw wojskowych, skarbowych i administracyjnych. Węgrzy zachowali swoją odrębność, ale kraje austriackie, czeskie i morawskie zostały silnie scentralizowane. Zlikwidowano niektóre przedstawicielstwa stanowe i samorządowe, a w ich miejsce utworzono urzędy centralne i podporządkowaną im rozbudowaną administrację terenową. Austriacki aparat administracyjny uchodził za jeden z najsprawniejszych w Europie.

Józef II został cesarzem po śmierci Franciszka I w 1765 r., ale przez pierwsze lata swego panowania rządził wspólnie z Marią Teresą. Już wtedy zapoczątkował reformy, które z pełnym rozmachem wprowadził w życie w okresie rządów osobistych (1780-1790). W zakresie reform administracyjnych, pogłębił centralizację państwa i rozbudował prowincjonalny aparat biurokratyczny. Zlikwidował zarządy krajowe, a istniejące jeszcze organa samorządowe podporządkował administracji państwowej.

Bardzo głębokim przemianom uległ ustrój agrarny. Józef II już w okresie współrządów ograniczył pańszczyznę i możliwość rugowania chłopów z ziemi.  Następnie zniósł poddaństwo osobiste włościan, którzy następnie zostali objęci opieką państwa. Chłopi uzyskali prawo swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, dziedziczne prawo do zajmowanej ziemi oraz regulację powinności dworskich. Jurysdykcja patrymonialna została znacznie ograniczona, a chłopi uzyskali prawo procesowania się z panami. Zmiana położenia ludności chłopskiej stała się punktem wyjścia do reform podatkowych. System skarbowy miał się opierać na 12% podatku gruntowo-dochodowym, płaconym zarówno z gruntów chłopskich jak i pańskich.

Polityka gospodarcza Józefa II charakteryzowała się skrajnym protekcjonizmem. Władca starał się zapewnić rozwój rodzimego przemysłu stosując zakazy sprowadzania z zagranicy konkurencyjnych produktów. Zwalczał również import towarów zbytkowych, a nielegalnie sprowadzone kazał niszczyć. Posunął się nawet do tego, że w wydanym przez siebie dekrecie uznał takie używki jak kawa i czekolada za szkodliwe dla zdrowia.

Reforma wymiaru sprawiedliwości była świadectwem oświeceniowego charakteru monarchii Józefa II. W zakresie prawa cywilnego ujednolicił prawo spadkowe a małżeństwo uznał za podlegającą rozwiązaniu umowę cywilną. Ucywilizował kodeks karny, znosząc procesy o czary i ograniczając okrucieństwo stosowanych kar. Często do tej pory zasądzane wyroki śmierci i kary cielesne zastąpił więzieniem. W ramach organizacji sądownictwa pod względem organizacyjnym zmierzał do oddzielenia sądownictwa od administracji państwowej.

Z osobą Józefa II najsilniej kojarzona jest narodowa polityka kościelna nazywana „józefinizmem”. Jej wdrażanie rozpoczął od wydania edyktu o tolerancji (patrz tekst źródłowy). Następnym krokiem była sekularyzacja wszystkich tych zakonów, które nie zajmowały się oświatą lub opieką nad chorymi. Zdobyte w ten sposób środki materialne przeznaczone zostały na cele oświatowe i rozbudowę sieci parafialnej. Józef II ograniczył zależność duchowieństwa od Stolicy Apostolskiej – każda bulla papieska musiała uzyskać jego akceptację. Duchowieństwu parafialnemu narzucił obowiązek krzewienia oświaty i objaśniania wiernym jego rozporządzeń.