Rzeczpospolita w upadku za panowania Augusta III
Walka o tron Polski po śmierci Augusta II Mocnego
Wielka wojna północna przyniosła radykalną zmianę układu sił w Europie. Sąsiedzi Polski –Austria, Rosja i Prusy osiągnęły status mocarstwowy. Wyniszczona i sparaliżowana Rzeczpospolita stała się przedmiotem międzynarodowych rozgrywek dyplomatycznych. W 1720 r. Car Piotr I podpisał z Prusami układ w Poczdamie, w którym obaj monarchowie zobowiązali się do współpracy w celu utrzymania w Polsce dotychczasowego ustroju, a zwłaszcza liberum veto i elekcyjności tronu.
Sprawa sukcesji po ewentualnej śmierci Augusta II Mocnego zdominowała ostatnie lata jego panowania. Król starał się zapewnić tron swojemu synowi Fryderykowi. W tym celu podjął zakrojoną na dużą skalę współpracę z Familią. W Polsce jednak perspektywa przedłużenia unii polsko-saskiej nie cieszyła się popularnością. Rosły natomiast szanse Stanisława Leszczyńskiego, który po wydaniu córki Marii za Ludwika XV stał się teściem króla Francji. Leszczyński mógł liczyć nie tylko na wsparcie francuskiej dyplomacji, ale również na poważną pomoc finansową. Osadzenie na tronie polskim stronnika francuskiego oznaczało jednak wzrost wpływów dworu Ludwika XV w Europie Środkowej, co było trudne do zaakceptowania dla świeżo wykreowanych mocarstw, które równie niechętny stosunek miały również do kandydatury Wettina. Stąd w 1732 r. w Wiedniu podpisały traktat Loewenwolda, zwany również traktatem „trzech czarnych orłów”, odsuwający od tronu obu kandydatów, a zapewniający tron infantowi portugalskiemu Dom Emanuelowi.
August II Mocny zmarł w 1733 r. Tym razem sympatie szlachty były po stronie kandydata narodowego w osobie Stanisława Leszczyńskiego. Zdecydowały się go zgodnie poprzeć nawet zwaśnione fakcje Familii i Potockich. W decydującym momencie zawiódł natomiast dwór francuski, który nie zadbał o należytą oprawę powrotu Leszczyńskiego do Polski. Kandydat na króla wracał do ojczyzny w przebraniu kupieckim. Tymczasem nadspodziewanie dużą skutecznością wykazał się dwór drezdeński, który, wobec rezygnacji Dom Emanuela, za cenę ustępstw politycznych uzyskał poparcie Rosji i Austrii dla kandydatury syna zmarłego króla. W ten sposób po raz kolejny doszło do podwójnej elekcji, a o ostatecznym zwycięstwie zdecydować miała siła oręża.
Przewaga militarna była po stronie wspieranych przez wojska rosyjskie Sasów, dzięki czemu Fryderyk August koronował się szybko w Krakowie, przyjmując imię Augusta III. Stanisław Leszczyński tymczasem udał się do Gdańska, gdzie oczekiwał pomocy francuskiej. Ludwik XV przystąpił wprawdzie do wojny o sukcesję polską, ale pod jej pretekstem zaczął załatwiać własne interesy nad Renem i we Włoszech. Do Gdańska wysłał niewielki oddział, który nie mógł wpłynąć na wynik wojny. Gdańsk, mimo dzielnej postawy mieszczan, musiał kapitulować po czterech miesiącach walki.
Leszczyński zbiegł z Gdańska (tym razem w przebraniu chłopskim) i udał się do Prus Książęcych, skąd, korzystając z gościny Fryderyka Wilhelma I, starał się kierować dalszą walką. Jego stronnicy w kraju nie rezygnowali i zawiązali w Dzikowie konfederację. Siły konfederackie nie przedstawiały jednak większej wartości bojowej i nie liczyły się w walce. O ostatecznym wyniku wojny przesądziły jednak wydarzenia na Zachodzie. Francja podpisała korzystny dla siebie pokój z Austrią, na mocy którego jednak Stanisław Leszczyński musiał zrzec się korony królewskiej. Stan wojny domowej został zakończony dopiero na sejmie pacyfikacyjnym latem 1736 r.
Walki fakcyjne i projekty reform
Za panowania Augusta III dwór królewski, który niemal stale przebywał w Dreźnie, stracił na znaczeniu. Król nie przejawiał większego zainteresowania Rzeczpospolitą. Jego program polityczny ograniczał się do zapewnienia tronu polskiego któremuś ze swoich synów. Faktyczne rządy w kraju sprawował Henryk Brühl. W tej sytuacji życie polityczne toczyło się na dworach magnackich. Wśród magnaterii największą rolę odgrywały dwa rody – Potoccy i Czartoryscy. W pierwszych latach panowania Augusta III rolę stronnictwa dworskiego spełniali Czartoryscy, znani już od czasów Augusta II pod nazwą Familii. Płaszczyzną porozumienia między Familią a dworem królewskim były zbieżne poglądy dotyczące polityki zagranicznej, a zakładające sojusz z Rosją przeciw Prusom.
Familia, skupiona wokół dworu Izabeli Czartoryskiej, zmierzała do przeprowadzenia reform w Polsce. Dotyczyły one przede wszystkim spraw wojskowo-skarbowych, ale ich program przewidywał również poważne zmiany w funkcjonowaniu sejmu, sejmików i sądownictwa oraz zaangażowanie państwa w gospodarkę. Z obszernym programem reform wystąpił związany z Familią Stanisław Konarski. Ogłosił go w dziele O skutecznym rad sposobie, ogłoszonym w latach 1761-1763. Opowiadał się za sejmem o dwuletniej kadencji. Sesje miały trwać aż do uzgodnienia wszystkich spraw, a decyzje miałyby zapadać większością głosów.
Opozycyjnie nastawieni wobec Czartoryskich Potoccy tworzyli partię, która sama siebie nazywała patriotyczną. Głosiła ona program magnackiego republikanizmu, stąd jej zwolenników nazywano republikantami. W polityce wewnętrznej, odwołując się do hasła „złotej wolności szlacheckiej”, torpedowali wszelkie próby reform. Powszechnie stosowanymi metodami walki politycznej było zrywanie sejmów i wykorzystywanie skorumpowanego sądownictwa do zwalczania przeciwników politycznych. Za panowania Augusta III tylko jeden sejm doszedł do skutku – był to sejm pacyfikacyjny. Kraj pogrążał się stopniowo w coraz głębszej anarchii politycznej. Powszechnym zjawiskiem stało się angażowanie w spory wewnętrzne dworów zagranicznych.
Bezwolne państwo nie było zdolne angażować się w kluczowe problemy polityki międzynarodowej. Rzeczpospolita obojętnie przyglądała się zagarnięciu Śląska przez Fryderyka II podczas austriackiej wojny sukcesyjnej, choć oznaczało ono wzrost zagrożenia ze strony Prus. Polska zachowała neutralność nawet w okresie wojny siedmioletniej, choć o tę interwencję usilnie zabiegał wyparty z Saksonii August III, a wojska walczących stron bezceremonialnie naruszały jej granice. Kształtujący się podczas wojny siedmioletniej sojusz rosyjsko-pruski stanowił dla Polski śmiertelne niebezpieczeństwo.
Przemiany gospodarcze i kulturalne w czasach saskich
Sferą, w której pojawiły się za panowania Sasów wyraźne symptomy poprawy była gospodarka. Długotrwały kres pokoju, który nastąpił po sejmie niemym, przyniósł ożywienie gospodarcze. Odradzał się handel wewnętrzny i zagraniczny, oznaki odrodzenia gospodarczego pojawiły się w miastach Wielkopolski, w których rozwijały się mieszczańskie manufaktury sukiennicze. Przy współudziale Sasów powstawały manufaktury produkujące wyroby rzemiosła artystycznego. Powstały manufaktury produkujące lustra i fajans. Powoli odradzało się rolnictwo, w którym coraz większą rolę odgrywał chów owiec. Rozwijało się osadnictwo „olęderskie” i powstawały nowe wsie.
Od schyłku panowania Augusta II pojawia się wyraźne ożywienie budowlane. Między innymi podjęto częściową przebudowę Zamku Królewskiego. Powstawały liczne kościoły i rezydencje magnackie. Poprawiały się również warunki sanitarne. W Warszawie powstał między innymi system kanałów ściekowych, a część ulic została pokryta brukiem.
Na panowanie Augusta III przypada okres rozkwitu Warszawy, która stała się centrum kulturalnym kraju. Działali tutaj liczni malarze, z których największą sławą cieszyli się Bacciarelli i Canaletto. Stolica była również ośrodkiem życia muzycznego i teatralnego.
Pojawiają się pozytywne zmiany w dziedzinie oświaty i nauki. Szkoły jezuickie rozpoczęły wdrażanie głębokiej reformy. Zmieniały się między innymi programy nauczania, w których coraz większą uwagę poświęcano nauce języków obcych, historii i matematyki. Słupem milowym w rozwoju polskiego szkolnictwa było założenie w 1740 r. przez pijara Stanisława Konarskiego elitarnej, kształcącej synów magnaterii i bogatej szlachty szkoły – Collegium Nobilium. Placówka ta przygotowywała kadry potrzebne do pełnienia funkcji publicznych, a jednocześnie była placówką naukowo-badawczą. Dziesięć lat po utworzeniu Collegium Nobilium pijarzy zreformowali pozostałe swoje szkoły. Drugą niezmiernie ważną placówką była założona przez braci Józefa i Andrzeja Załuskich, należąca do największych w Europie Biblioteka Narodowa.
Ożywieniu intelektualnemu towarzyszyły powolne zmiany w zakresie postaw. Dzięki poprawie kondycji finansowej wzrasta zainteresowanie szlachty życiem publicznym i powstającymi programami reform. Zjawisko to dalekie jeszcze było od powszechności, ale było już wyraźną zapowiedzią głębokich przemian, które stały się udziałem Polski w okresie oświecenia.