Rewolucja przemysłowa w Anglii
Podłoże rewolucji przemysłowej. Dlaczego Anglia?
XVIII w. to okres szczególnie intensywnego rozwoju gospodarczego. Niemal we wszystkich krajach europejskich intensywniej niż w poprzednich stuleciach rozwijała się gospodarka towarowo-pieniężna. Stosowany coraz powszechniej system protekcjonizmu państwowego stwarzał dogodne warunki do przekształcania się kapitału lichwiarskiego i handlowego w kapitał przemysłowy. Podłoże dla rewolucji przemysłowej w Anglii przygotowały przemiany gospodarcze i społeczne jakie zaszły w tym kraju w poprzednich stuleciach.
W XVI i XVII wieku na skutek rewolucji cen załamała się w Anglii wytwórczość rzemieślnicza zorganizowana na bazie cechów rzemieślniczych. Ceny na towary miejskie rosły wolniej niż na żywność, co doprowadziło do obniżenia opłacalności rzemiosła. Rzemieślnicy nie mogli również skutecznie konkurować z nowymi formami produkcji: nakładem i manufakturami. Doprowadziło to do upadku części zakładów rzemieślniczych.
Cechy, które w średniowieczu odgrywały korzystną rolę, w nowych warunkach stały się barierą dla dalszego rozwoju. Działo się tak, ponieważ w celu utrzymania wysokich cen na towary produkowane przez zrzeszonych w nich rzemieślników, sztucznie hamowały wielkość produkcji. Dlatego tak ważne było uchylenie w pierwszej połowie XVII wieku monopoli cechowych w Anglii. Jeszcze wcześniej wprowadzono wolny wybór zawodu i pracodawcy.
Równie głębokim przemianom ulegał ustrój agrarny w Anglii. Stosowane już od schyłku średniowiecza polityka grodzeń uzyskała pełną akceptację państwa i zmieniła swój charakter. O ile wcześniej polegała głównie na zamianie gruntów uprawnych na pastwiska, o tyle teraz zmierzała do likwidacji drobnych form własności rolnej i wchłaniania gruntów gminnych przez wielkich posiadaczy. Komasacja gruntów objęła całą Anglię i doprowadziła do zaniku drobnych gospodarstw rolnych. Ich właściciele tracili dotychczasowe źródło utrzymania. W ten sposób powstawał ogromny rynek wolnej i taniej siły roboczej, bez której rozwój przemysłu byłby niemożliwy.
Zupełnie niecelowe byłoby zwiększanie produkcji, gdyby nie poprzedzał go wzrost popytu na towary przemysłowe. Również pod tym względem przodowała Anglia. Dokonał się tutaj ogromny postęp w rolnictwie, który doprowadził do ogólnego wzrostu wydajności. Rozpowszechniła się produkcja roślin motylkowych, które wzbogacały glebę w azot. Trójpolówka zastąpiona została płodozmianem, dzięki czemu zlikwidowano ugory. Wprowadzono również uprawę roślin okopowych – swoją karierę rozpoczął ziemniak. Nowe uprawy stanowiły doskonałą, łatwą do magazynowania paszę dla zwierząt, co pozwoliło uniknąć stosowanej do tej pory praktyki wybijania zwierząt jesienią. Dzięki przeprowadzonym na wielką skalę pracom melioracyjnym znacznie zwiększył się ogólny areał gruntów uprawnych. Poprawiła się również jakość zwierząt hodowlanych – poprzez eksperymenty genetyczne (stosowanie krzyżówek) wykształcono doskonalsze rasy bydła rogatego. W efekcie tych wszystkich przemian pojawiła się znaczna nadwyżka produkcyjna, która zwiększyła rentowność gospodarstw rolnych i otworzyła rynek wiejski na produkty przemysłowe. Rozwój rynku wewnętrznego doprowadził ostatecznie do pojawienia się niedoboru artykułów przemysłowych. Dobra koniunktura dla produkcji przemysłowej wpłynęła na wzrost przedsiębiorczości.
Błyskawicznemu rozwojowi przemysłu angielskiego sprzyjał również wzrost międzynarodowego znaczenia Anglii. Oliwer Cromwell w 1650 i 1651 roku wydał tzw. akty nawigacyjne, w których zabronił cudzoziemcom handlować z koloniami angielskimi bez zezwolenia rządu angielskiego, oraz zezwolił na przywóz do Anglii towarów pozaeuropejskich wyłącznie na statkach angielskich. Towary wyprodukowane w Europie, mogły być transportowane na okrętach angielskich lub tego kraju, z którego pochodziły. Skutki aktów nawigacyjnych najdotkliwiej odczuła Holandia, której potęga gospodarcza opierała się na handlu morskim. Konflikt interesów doprowadził do wojny w latach 1652-1654, która zakończyła się zwycięstwem Anglików.
Siedemnasty i osiemnasty wiek przyniósł Anglii liczne podboje kolonialne. Li, rozrzucone po całym świecie posiadłości kolonialne, ułatwiały rozwój handlu i stały się źródłem ogromnych dochodów. Pozyskane w ten sposób środki stały się jednym z ważniejszych źródeł kumulacji kapitału, dzięki któremu możliwy był tak szybki rozwój przemysłu.
Etapy rewolucji technicznej w Anglii
Rewolucja techniczna, której istota polega na przejściu od produkcji manufakturowej do produkcji zmechanizowanej, rozpoczęła się w przemyśle lekkim. Serię osiągnięć technicznych zapoczątkowało wynalezienie czółenka mechanicznego (latającego), które przyśpieszyło proces tkania. Tempo tkania było znacznie szybsze od przędzenia – przędzalnie przestały nadążać z dostarczaniem półfabrykatu. Rozwiązaniem okazał się wynalazek Jamesa Hargreavesa, który ok. 1764 r. skonstruował przędzarkę wózkową, zdolną do jednoczesnej pracy na szesnastu wrzecionach. Następnie wynaleziono maszynę przędzalniczą napędzaną energią wodną. W 1766 r. Edmund Cartwright skonstruował krosno mechaniczne z osnową rozpiętą poziomo. W ten sposób z przemysłu włókienniczego niemal całkowicie wyparta została produkcja ręczna, a wraz z rozpowszechnieniem się napędu wodnego, zaczęły powstawać nad brzegami rzek duże zakłady produkcyjne.
Przewrót techniczny w przemyśle włókienniczym zrodził popyt na produkcję coraz większej ilości maszyn. Początkowo były to proste urządzenia, ale z czasem wzrastał poziom ich skomplikowania i specjalizacji. Duży postęp można również zaobserwować w hutnictwie i przemyśle metalurgicznym. Polegał on przede wszystkim na zastąpieniu w procesie wytopu żelaza drewna koksem. Koks był paliwem znacznie tańszym, ale przede wszystkim zwiększał wydajność pieców i skracał proces wytopu. Żelazo stopniowo wypierało drewno, aż wreszcie stało się głównym budulcem technicznym i materiałem konstrukcyjnym.
Symbolem rewolucji przemysłowej stała się maszyna parowa, nad skonstruowaniem której pracowano wiele lat, a którą udoskonalił Janes Watt (1769). Znalazła ona zastosowanie w kopalniach, hutnictwie, przemyśle włókienniczym i wreszcie w transporcie.
W miarę rozwoju przemysłu coraz poważniejszym problemem stawał się kosztowny transport. Najtańszą i najlepszą drogą pozostawały szlaki wodne, zwłaszcza do przewożenia dużych ilości towaru. Dlatego rozbudowywano sieć kanałów i doskonalono jednostki pływające. Rewolucją było zastosowanie maszyny parowej do napędu okrętów.
Rozwojowi komunikacji lądowej sprzyjała zakrojona na wielką skalę akcja budowy dróg. Budową i konserwacją dróg zajmowały się prywatne przedsiębiorstwa, które otrzymywały prawo pobierania opłat za ich użytkowanie. Powszechnym środkiem transportu pasażerskiego stały się dyliżanse, którymi podróżowano z prędkością 16 km/h. W transporcie towarowym zwierzęta juczne wypierane były przez ciężkie wozy transportowe. Budowa dróg i kanałów zupełnie zmieniła warunki handlu wewnętrznego. Mogły rozwijać się obszary, które do tej pory pozostawały na uboczu życia gospodarczego. Gwałtownie wzrosła wymiana towarowa. Jej przedmiotem stały się pospolite przedmioty codziennego użytku.
Zastosowanie maszyn w przemyśle spowodowało gwałtowną koncentrację produkcji. Maszyna zmieniła formę i rozmiary przedsiębiorstw. Dawne manufaktury stawały się fabrykami zatrudniającymi coraz większą liczbę robotników najemnych. Przemysł rozwijał się w pobliżu źródeł energii, co zasadniczo zmieniało geografię gospodarczą Anglii. Główne centrum produkcyjne przesunęło się z południowego wschodu w kierunku północno-zachodnim. Miasta zaczęły przekształcać się z ośrodków handlowych w centra przemysłowo-handlowe. Gwałtowne procesy urbanizacyjne spowodowały, że pod koniec XVIII w. w miastach mieszkało około 25% mieszkańców Anglii, a liczba zatrudnionych w rolnictwie spadła do 1/3.
Liberalizm gospodarczy
W nowych warunkach gospodarczych zupełnym przeżytkiem okazał się merkantylizm. Jego krytykę przeprowadził Adam Smith, który stworzył doktrynę gospodarczą zwaną liberalizmem. Uważał, że podstawowym źródłem bogactwa kraju jest nie ziemia i nie korzystny handel, ale praca. Był przeciwnikiem wszelkich form merkantylizmu i protekcjonizmu gospodarczego, ponieważ jego zdaniem wszelkie monopole, reglamentacja i protekcja są niezgodne z porządkiem naturalnym. Natomiast swobodna, nieskrępowana gra interesów, wolna konkurencja prywatnych przedsiębiorców są źródłem postępu i zapewniają dobrobyt. Szczególnie duży nacisk kładł na wolną konkurencję. Uważał ją za naturalny bodziec wyzwalania przedsiębiorczości, gwarancję postępu technicznego i bardziej racjonalnej organizacji pracy. Na zasadach wolnej konkurencji ustalane miały być nie tylko ceny towarów, ale również płace. Smith gloryfikował egoizm i interes osobisty. Uważał, że te cechy gwarantują racjonalne gospodarowanie.
Państwo w zasadzie miało być wykluczone z wszelkich wpływów na życie gospodarcze. Jego rola miała ograniczać się do funkcji „stróża nocnego”, pilnującego bezpieczeństwa zagranicznego i porządku wewnętrznego. Państwo miało stać na straży wolności osobistej, wolności przemysłowej i wolności handlu. Liberalizm odrzucał również ingerencję instytucji państwa w stosunki między robotnikami a pracodawcami. Oznaczało to brak prawodawstwa pracy i osłon socjalnych. Pierwsza faza rozwoju kapitalizmu miała bardzo brutalny charakter.