Dodaj tę stronę do ulubionych i odwiedzaj ją częściej!!!

 

Oświecenie w Polsce

 

Przemiany gospodarcze w Polsce za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego

W drugiej połowie XVIII w. rozpoczęły się na ziemiach polskich przemiany ekonomiczne o charakterze kapitalistycznym. Ponownie kształtowała się korzystna koniunktura na produkcję rolną. Jej źródłem było rosnące uprzemysłowienie Europy zachodniej i związany z nim wzrost liczby ludności żyjącej z zawodów pozarolniczych, dla których rodzime rolnictwo nie zapewniało wystarczającej ilości produktów spożywczych. Stopniowej poprawie ulegała również sytuacja na rynku wewnętrznym, który rozwijał się dzięki postępującej urbanizacji kraju. Wzrost cen na żywność stwarzał dogodne warunki do inwestowania w rolnictwo i stopniowe unowocześnianie produkcji rolnej. Na przeszkodzie stała jednak nieefektywna a wszechobecna pańszczyzna, sporadycznie zastępowana gospodarką czynszową i w niewielkim stopniu uzupełniana wolnym najmem.

Równocześnie wzrastała liczba manufaktur. Początkowo powstawały z inicjatywy magnatów i opierały się na pracy pańszczyźnianej. Z pewnym opóźnieniem w tworzenie manufaktur zaangażowali się mieszczanie. Ich przedsiębiorstwa zatrudniały najemną siłę roboczą. Manufaktury magnackie specjalizowały się produkcji towarów luksusowych, a mieszczańskie najczęściej wytwarzały sukno i płótno dla szerszego kręgu odbiorców. Mieszczanie organizowali najczęściej manufaktury rozproszone, podczas gdy magnaci tworzyli raczej scentralizowane.

Wkrótce jednym z poważniejszych przedsiębiorców został Stanisław August Poniatowski. Z jego inicjatywy uruchomiono w Warszawie ludwisarnię, a w okręgu grodzieńskim powstało ok. 15 manufaktur o bardzo szerokim asortymencie produkcji – od galanterii po broń i karety. Ważnym ośrodkiem produkcji broni były również Kozienice. Nowością w polskim życiu gospodarczym były spółki akcyjne. W 1767 r. z inicjatywy króla i przy współudziale Andrzeja Zamoyskiego powstała Kompania Manufaktur Wełnianych, a dziesięć lat później utworzono spółkę pod nazwą Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej, w której połowę udziałowców stanowili mieszczanie. Niestety większość gospodarczych inicjatyw króla, ze względu na brak odpowiednich kapitałów,  kończyła się niepowodzeniem.

Na wzrost pozycji mieszczaństwa wpłynęło ożywienie handlu, które przyczyniło się do koncentracji kapitału w rękach kupców. Rozwojowi handlu sprzyjała likwidacja ceł prywatnych i wprowadzenie cła generalnego (ostatecznie w 1775 r.). Dużemu usprawnieniu uległa komunikacja. Powstały dwa ważne wodne szlaki komunikacyjne w postaci kanału Ogińskiego i Królewskiego, a najważniejsze rzeczne szlaki komunikacyjne zostały udrożnione. Dbano również o drogi lądowe i rozwój poczty.

Starano się odrobić zapóźnienia w rozwoju instytucji kredytowych. Ważnym elementem życia gospodarczego stały się banki mieszczańskie, wśród nich dużą rolę odgrywały żydowskie banki kahalne.

 

Mecenat w czasach stanisławowskich

Pierwsze symptomy ożywienia intelektualnego pojawiły się już za panowania Augusta III. Prawdziwy przełom nastąpił jednak dopiero w czasach Stanisławowskich. Młody król był wychowany w duchu francuskiego oświecenia. Wkrótce po wstąpieniu na tron przystąpił do popularyzowania w kraju ideałów oświeceniowych. W tym celu otaczał się ludźmi wykształconymi, nad którymi roztaczał opiekę i których wspomagał materialnie, oczekując w zamian aktywnego uczestnictwa w dziele modernizacji kraju. Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego ulegał ewolucji, przekształcając się z mecenatu dworskiego w państwowy. Najsłynniejszym przedsięwzięciem króla były tak zwane obiady czwartkowe, stanowiące okazję do spotkań i otwartej dyskusji ludzi nauki i sztuki.

Z inspiracji króla, lub przy jego wsparciu doszło do realizacji takich przedsięwzięć jak otwarcie pierwszego w Polsce publicznego teatru i czasopisma „Monitor”, którego pierwszym redaktorem był Franciszek Bohomolec. Pismo popularyzowało ideę reformy państwa, tolerancję religijną, zwalczając jednocześnie ciemnotę i przesądy, jak również bezmyślną cudzoziemszczyznę. Pojawiały się również pisma o charakterze wyłącznie literackim. Należały do nich „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – periodyk adresowany do elit intelektualnych o wyrafinowanym poczuciu estetyki. Za panowania Stanisława Augusta wychodziły również dzienniki informacyjne. Do najbardziej znanych i trwałych należała „Gazeta Warszawska”. 

Z mecenatu królewskiego korzystali także malarze, rzeźbiarze i architekci. Włoski architekt Dominik Merlini dokonał przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie oraz letniej rezydencji królewskiej – Pałacu Łazienkowskiego. Włoski malarz Marcello Bacciarelli (czyt. baciarelli) malował portrety, a wnętrza Zamku Królewskiego przyozdobił malowidłami o treściach historycznych i mitologicznych. Bernardo Canaletto natomiast wykonał cykl malarski, którego tematem była Warszawa i jej mieszkańcy.

Za przykładem króla szli magnaci. Wśród nich na czoło wysunął się kuzyn Stanisława Augusta Poniatowskiego, książę Adam Kazimierz Czartoryski. W swojej siedzibie w Puławach stworzył niezwykle aktywny ośrodek życia umysłowego i kulturalnego. Opiekował się między innymi poetą Franciszkiem Dionizym Kniaźninem i sprowadził z Francji malarza i rysownika Jana Piotra Norblina.

 

Oświata, nauka, publicystyka

Reformę szkolnictwa w osiemnastowiecznej Polsce zapoczątkował Stanisław Konarski, zakładając Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie miało powołanie przez Stanisława Augusta w r. 1765 Szkoły Rycerskiej, która była pierwszym w Polsce świeckim zakładem naukowym, przygotowującym swoich słuchaczy do działalności publicznej.   Na dalszy rozwój szkolnictwa wpłynęła likwidacja zakonu jezuitów, który do tej pory utrzymywał większość szkół. Jego majątek został przekazany założonej na sejmie rozbiorowym w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej.

Pełniąca funkcje ministerstwa oświaty, Komisja Edukacji Narodowej kontynuowała reformy, opierając je na ideałach oświeceniowych. Dokonała zeświecczenia szkolnictwa i wprowadziła do programu nauczania zaniedbywane do tej pory przedmioty przyrodnicze – fizykę i chemię. Za główny cel kształcenia i wychowania uznała przygotowanie uczniów do późniejszej działalności publicznej.  Stąd ogromne znaczenie takich przedmiotów jak historia, geografia, język polski i nowożytne języki obce. Niewątpliwą zasługą KEN-u było stworzenie jednolitego, zhierarchizowanego systemu oświaty, w którym edukacja zaczynała się w szkołach elementarnych, była kontynuowana w szkołach podwydziałowych i wydziałowych, a kończyła się w szkołach głównych. Działalność Komisji Edukacji Narodowej była największym osiągnięciem kulturalnym Polski czasów oświecenia. Dzięki niej polska oświata znalazła się w czołówce krajów europejskich.

W 1779 r. utworzone zostało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było opracowanie nowych podręczników, bardziej odpowiadających wymogom nowego ducha w oświacie. Opracowanie nowych podręczników było sprawą tym bardziej naglącą, że wprowadzono język polski jako język wykładowy.

Komisji Edukacji Narodowej podlegały również zreformowane szkoły wyższe. Akademie w Krakowie i Wilnie przekształcone zostały w Szkoły Główne, które pełniły nadzór nad szkołami niższego szczebla i kształciły dla nich kadry pedagogiczne. Zatrudnieni w nich uczeni tej miary co Jan Śniadecki przywracali świetne tradycje polskiej astronomii i matematyki. Przyczynił się do uruchomienia obserwatorium i sam prowadził systematyczne obserwacje astronomiczne. Antoni Popławski i Hieronim Strojnowski prowadzili badania z dziedziny ekonomii i praw rozwoju społecznego. Adam Naruszewicz natomiast podjął się badań źródłowych nad dziejami Polski.  Zebrane przez niego materiały – tzw. Teki Naruszewicza stanowią jeden z najważniejszych zespołów nad dziejami Polski. Rozpoczął również prace nad Historią narodu polskiego, ale doprowadził ją tylko do 1386 r.

Zmodernizowany system oświaty przyczynił się w zasadniczy sposób do odnowy umysłowej i moralnej Polaków i przygotował grunt pod przyszłe prace nad głęboką reformą państwa.

 

Publicystyka i programy reform

Coraz większą rolę odgrywała publicystyka. Z jednej strony zwiększała się oferta wydawnicza, a z drugiej rosło na nią zapotrzebowanie społeczne. Walka na pióra osiągnęła rozmiary dotąd w Polsce nie spotykane. Właśnie w  środowisku pisarzy i uczonych powstawały i pod wpływem zaciekłej dyskusji ulegały modyfikacji pierwsze poważne programy reform.  Wkrótce na czoło obozu zwolenników reform wysunęli się dwaj duchowni – Stanisław Staszic (1755-1826) i Hugo Kołłątaj (1750-1812). Staszic nie brał aktywnego udziału w życiu publiczny. Sławę przyniosły mu dwa przesycone głębokim patriotyzmem i troską o Polskę dzieła: Uwagi o życiu Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski. Interesowały go przede wszystkim problemy gospodarcze i społeczne. Domagał się wprowadzenia protekcjonizmu państwowego i zrównania w prawach mieszczan i szlachty. Jako zwolennik fizjokratyzmu, szczególną troską chciał otoczyć rolnictwo i chłopów, którym chciał zapewnić wolność osobistą, a w dalszej perspektywie również ziemię na własność. W dziedzinie politycznej głosił konieczność wzmocnienia władzy centralnej i reform sejmu walnego. Służyć temu miało zniesienie liberum veto i wolnej elekcji oraz reformy systemu podatkowego. 

Hugo Kołłątaj aktywnie uczestniczył w pracach Komisji Edukacji Narodowej. Przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej i założył Kuźnicę Kołłątajowską. Swoją doktrynę polityczno-prawną zawarł przede wszystkim w dziełach: Do Stanisława Małachowskiego(...) Anonima listów kilka i Prawo polityczne narodu polskiego. Preferowanym przez niego modelem państwa była monarchia konstytucyjna, w której najważniejszą rolę miałby odgrywać sejm. Prawa polityczne chciał zapewnić szlacheckim i mieszczańskim posesjonatom. W dziedzinie gospodarczej domagał się popierania polityki prokapitalistycznej, a rozwojowi kapitalistycznych form produkcji w mieście i na wsi miało sprzyjać przyznanie chłopom wolności osobistej.

 

Sztuka rokoka i klasycyzmu w Polsce

Okres oświecenia charakteryzuje w Polsce charakteryzuje się pluralizmem stylistycznym w sztuce, a zwłaszcza w architekturze. Za najbliższe ideologii oświeceniowej uważa się nurty klasycyzujące. Oprócz nich w dalszym ciągu rozwijał się nurt późnobarokowy i rokokowy oraz sentymentalny.

Styl barokowy i rokokowy najczęściej pojawiał się w architekturze sakralnej. Są wśród nich wybitne dzieła sztuki – np. kościół dominikanów obserwantów w Warszawie i kościół kanoników regularnych w Trzemesznie koło Gniezna. Wiele kościołów otrzymało wystrój rokokowy. Jego najbardziej eksponowanym elementem były oczywiście niezwykle bogato zdobione ołtarze. Największym ośrodkiem sakralnej sztuki rokokowej w Polsce był Lwów. Wśród obiektów świeckich do najwybitniejszych należą pałac biskupi w Ciążeniu i pałac Sołtyków w Kurozwękach. Nawet Stanisław August Poniatowski zlecił wykonanie wystroju wnętrz zamku Ujazdowskiego w  bardzo dekoracyjnym stylu rokokowym, a osobisty gabinet na Zamku królewskim w stylu chińskim.

Racjonalne idee oświecenia formowanie się kapitalistycznych stosunków społecznych znalazły najlepsze odbicie w sztuce klasycystycznej. Architekci, korzystając z wzorów francuskich, przekształcali je, tworząc projekty domów odpowiadające polskim gustom i polskim potrzebom. Zwiastunem nowych tendencji był pałac bankiera Fergussena Teppera w Warszawie, który łączył w sobie funkcje domu bankierskiego i handlowego z mieszkalnymi funkcjami kamienicy czynszowej. Dzieło to było jednocześnie wyrazem wzrostu znaczenia mieszczan w życiu gospodarczym i społecznym Polski. Ożywienie życia miejskiego oraz reformy organizacji miast wywołały przyczyniły się do budowy nowych i przebudowy starych ratuszy, wśród których swoją monumentalnością wyróżniał się wileński.

W latach siedemdziesiątych pojawił się tzw. palladański (wzorowany na architekturze Palladia) typ pałacu, który był typową dla Polski odmianą nurtu klasycystycznego. Był chętnie naśladowany w kręgach magnackich ze względu na jego monumentalizm i walory reprezentacyjne. Korpus główny pałacu łączony był ze skrzydłami przez kolumnowe lub arkadowe galerie.

W latach osiemdziesiątych XVIII w. wykształcił się charakterystyczny dla polskiej architektury typ pałacu i dworu. Była to najczęściej budowla piętrowa lub parterowa, wyposażona w portyk kolumnowy lub wystawę kolumnową. Dopełnieniem architektury dworskiej było malarstwo, a zwłaszcza rozwieszane na ścianach portrety domowników i ich przodków.

W dziedzinie malarstwa doby Stanisławowskiej brakuje wybitnych artystów polskich. Do największego znaczenia doszli cudzoziemcy: Marceli Bacciarelli i Jan Piotr Norblin. Bacciarelli, który był z pochodzenia Włochem, przed przyjazdem do Polski tworzył w Dreźnie. Zasłynął przede wszystkim jako portrecista i autor obrazów z historii Polski. Norblin był Francuzem. Jako twórca wyróżniał się nadzwyczajnym zmysłem obserwacji, a jego dzieła charakteryzowały się realizmem.