7. 4. Księstwo Warszawskie

Powstanie Księstwa Warszawskiego

Zmienna wobec sprawy polskiej polityka Napoleona Bonapartego i katastrofa Legionów Dąbrowskiego ostudziły nastroje profrancuskie w Polsce. W kręgach arystokracji zaczęła się kształtować orientacja prorosyjska. Głównym jej rzecznikiem był Adam Jerzy Czartoryski, a osobą z którą wiązano ogromne nadzieje – nowy car Rosji – Aleksander I (1801-1825). W oczach magnaterii i bogatej szlachty młody car postrzegany był bardzo korzystnie, ponieważ deklarowaną życzliwość wobec Polaków łączył z gwarancjami zachowania ustroju feudalnego, czego raczej nie spodziewano się w tych kręgach po Napoleonie i burżuazyjnej Francji. Czartoryski, który nawet przez kilka lat kierował rosyjską dyplomacją, usiłował nakłonić cara do wszczęcia wojny z Prusami, odebrania im ziem zabranych Polsce i ogłoszenia się królem Polski. Odnowienie sojuszu rosyjsko-pruskiego przekreśliło te plany.

Tymczasem, za sprawą wojny Francji z III koalicją, ożyły nadzieje wśród wielbicieli talentu wojennego Napoleona, zwłaszcza że błyskotliwe zwycięstwa odniesione przez jego wojska pod Austerlitz nad Austrią, a następnie pod Jeną i Auerstädt nad Prusami zapowiadały gruntowną przebudowę polityczną Europy środkowej.  Przed Napoleonem otwarła się perspektywa szybkiego i ostatecznego rozgromienia państwa pruskiego. W tej sytuacji Cesarz Francuzów postanowił jeszcze raz posłużyć się Polakami. Usiłował pozyskać Tadeusza Kościuszkę, ale ten domagał się bardzo konkretnych deklaracji dotyczących przyszłości Polski, których Bonaparte starał się uniknąć. Wobec tego zwrócił się do gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego z propozycją poderwania Polaków do powstania.

Obaj przywódcy podjęli współpracę z Napoleonem, mimo braku jasnych perspektyw co do dalszej współpracy. Dostrzegli jednak możliwość stworzenia faktów dokonanych, znacznie wykraczających poza plany napoleońskie. Nie ograniczyli się do wzniecenia powstania antypruskiego – natychmiast przystąpili do tworzenia zrębów nowego państwa. W miejsce uciekających Prusaków powoływali polskich urzędników. Jednak ze względu na potrzeby toczącej się wojny i konieczność organizowania polskiego wojska, zachowali dotychczasową strukturę i organizację administracji. Wkrótce udało się sformować trzy legie, w których łącznie służyło 30 tys. żołnierzy. Dowództwo nad nimi objęli książę Józef Poniatowski, gen. Jan Henryk Dąbrowski i gen. Józef Zajączek. Wojska te prawie natychmiast po sformowaniu zostały rzucone do walki. Legia Dąbrowskiego uczestniczyła w walkach o Gdańsk, inne oddziały operowały na Pomorzu Zachodnim. Żołnierze polscy uczestniczyli w bitwie pod Frydlandem

Powoli formowały się również władze cywilne. Na mocy dekretu cesarskiego z 14 stycznia 1807 r. powołana została Warszawska Komisja Rządząca, która miała tymczasowo pełnić funkcję centralnej władzy administracyjnej. W jej skład weszli przede wszystkim reprezentujący arystokrację dawni działacze Sejmu Czteroletniego. Wśród nich znaleźli się między innymi Stanisław Małachowski, Stanisław Potocki, Józef Wybicki.  

Losy ziem zaboru pruskiego zostały ostatecznie rozstrzygnięte 7 lipca 1807 r. w Tylży. Zawarty tam pokój powoływał do życia Księstwo Warszawskie (Aleksander I zdecydowanie odrzucał możliwość użycia nazwy: Polska), które miało obejmować tereny drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Poza granicami Księstwa pozostawał Gdańsk, któremu przyznano status wolnego miasta, oraz obwód białostocki, oddany Rosji.

Ustrój Księstwa Warszawskiego

Ustrój Księstwa ustalała konstytucja oktrojowana (czyli nadana) przez Napoleona 22 lipca 1807 r. Według ustawy zasadniczej Księstwo było monarchią konstytucyjną. Jego władcą został król saski, Fryderyk August, a zasady następstwa tronu regulowało prawo saskie. W ten sposób Księstwo i Saksonia połączone zostały unią personalną. Król w sprawowaniu swej władzy był nieodpowiedzialny, w związku z czym wszystkie wydawane przez niego akty wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. W jego ręku spoczywała cała władza wykonawcza oraz prawo powoływania i odwoływania urzędników. W zakresie władzy ustawodawczej przysługiwało mu prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo wydawania dekretów. Posiadał również najwyższą władzę nad wojskiem i kierował polityką zagraniczną, posługując się saskim personelem dyplomatycznym. Zarówno w sprawach wojskowych jak i polityce zagranicznej Fryderyk August musiał się liczyć z wolą Napoleona.

Centralnymi organami zarządu Księstwa Warszawskiego byli ministrowie, kierujący jednoosobowo pięcioma resortami: policji, skarbu, wojny, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, oraz rezydujący w Dreźnie sekretarz stanu, który pełnił funkcję łącznika między władcą a rządem. Sprawami wykraczającymi poza kompetencje poszczególnych ministrów pod nieobecność króla miała się zajmować Rada Ministrów, w skład której wchodzili szefowie wszystkich resortów. Na działalność administracji centralnej ogromny wpływ oficjalni przedstawiciele Napoleona z tytułem rezydentów.

Administracja terytorialna Księstwa wzorowana była na rozwiązaniach francuskich. Kraj podzielony został na departamenty, którymi zarządzali mianowani przez króla prefekci. Departamenty dzieliły się na powiaty, a powiaty na gminy wiejskie i miejskie. Cała administracja terenowa była ściśle scentralizowana.  

Organem doradczym króla była Rada Stanu. Jej skład nie był precyzyjnie określony - oprócz króla jako przewodniczącego, wchodzili do niej ministrowie, oraz radcy i referendarze. Rada Stanu przygotowywała projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich. Ponadto sprawowała ogólną kontrolę nad działalnością ministrów oraz rozstrzygała spory kompetencyjne. W zakresie administracji zajmowała się sprawami podatkowymi i budżetowymi.

Sejm Księstwa Warszawskiego składał się z dwóch izb: poselskiej i senatorskiej. Do senatu wchodzili powoływani przez króla dożywotnio biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Do sejmu wchodzili posłowie szlacheccy (sześćdziesięciu, a od 1810 r. – stu) i deputowani wybierani przez zgromadzenia gminne (czterdziestu, a od 1810 sześćdziesięciu sześciu), oraz członkowie Rady Stanu.

Sejm zbierał się na sesjach zwyczajnych co dwa lata na czas nie dłuższy niż 15 dni. Jego kompetencje były bardzo ograniczone. Ograniczały się do ustawodawstwa dotyczącego podatków, prawa cywilnego i karnego oraz systemu menniczego. Pozbawiony był wpływu na wydatki budżetowe, nie miał również prawa inicjatywy ustawodawczej. Ustawy zredagowane przez Radę Stanu przyjmowano bez dyskusji w głosowaniu tajnym większością głosów. Wobec uchwał sejmu królowi przysługiwało prawo sankcji.

Społeczeństwo i gospodarka Księstwa Warszawskiego

Konstytucja Księstwa Warszawskiego miała charakter zdecydowanie umiarkowany, wprowadzała bowiem niektóre instytucje systemu burżuazyjnego, pozostawiając feudalną strukturę społeczną. Konstytucja nie zniosła struktury stanowej, ale zmniejszyła różnice między stanowe, wprowadzając powszechność takich praw jak: wolność osobista, wolność wyznania i równość wobec prawa. Prawa polityczne, do których wchodziły czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo do piastowania urzędów, zastrzeżone już jednak były dla elit, wyłanianych na podstawie cenzusu uwzględniającego stan majątkowy i pochodzenie.

Grupą, która najsilniej odczuła poprawę swego położenia było mieszczaństwo. Mieszkańcy miast otrzymali pełnię praw obywatelskich oraz wzrost wpływów politycznych. Z praw tych potrafili korzystać, o czym świadczą wyniki wyborów do sejmu. Uzyskali prawo nabywania ziemi, a Kodeksy: Cywilny i Handlowy stwarzały dogodniejsze warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Stworzono im warunki do robienia kariery urzędniczej i wojskowej.

Chłopi uzyskali wolność osobistą, ale bez prawa własności do uprawianej ziemi. Projekty działaczy lewicowych, zmierzających do zapewnienia włościanom nieusuwalności z uprawnianej ziemi, a w dalszej perspektywie uwłaszczenie, poprzedzone oczynszowaniem jako rozwiązaniem przejściowym nie zostały zrealizowane. Dekret wydany 21 grudnia 1807 r., który precyzował położenie prawne chłopów, uznawał za własność pańską nie tylko ziemię, ale również inwentarz żywy i martwy, a nawet zasiewy. Chłop, który zdecydował się opuścić swoje gospodarstwo, pozbawiany był w ten sposób całego dobytku. Pan natomiast zyskiwał możliwość wyrugowania (usunięcia z ziemi) go z ziemi z półrocznym z zaledwie wypowiedzeniem. Położenie chłopa trafnie ilustrowało powiedzenie, że zdjęto mu kajdany, ale razem z butami.

 Sytuacja gospodarcza Księstwa była bardzo trudna. Dotyczy to zwłaszcza rolnictwa, które mocno odczuło wprowadzenie blokady kontynentalnej, w wyniku której zmniejszył się eksport i spadły ceny na zboża. Trudności gospodarcze spowodował, że szlachta, zaczęła powiększać areał gruntów folwarcznych. Zagospodarowywała nieużytki, ale przede wszystkim, korzystając z nowych regulacji prawnych zaczęła rugować chłopów z ich gospodarstw. Doprowadziło to do dalszego zwiększenia się udziału gruntów folwarcznych w ogólnej powierzchni użytków rolnych. Udział gruntów użytkowanych przez chłopów zmniejszył się. Zmiany te wpłynęły na strukturę społeczną wsi, w której coraz większy udział mieli bezrolni.

Nieco lepiej przedstawiała się sytuacja w przemyśle. W zachodniej Wielkopolsce rozwijał się przemysł tkacki. Coraz większe znaczenie odgrywał przemysł ciężki, zwłaszcza po włączeniu do Księstwa 1809 r. Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.  Potężnym impulsem dla tych dziedzin wytwórczości były wzrastające potrzeby armii oraz ogólny wzrost cen na wyroby przemysłowe. Ziemiaństwo, w poszukiwaniu dodatkowych dochodów, wpłynęło na rozwój przetwórstwa rolnego, a zwłaszcza browarnictwa i gorzelnictwa. Jednocześnie zachodziły zmiany organizacyjne, prowadzące do znacznej koncentracji produkcji.

Bardzo źle przedstawiały się finanse publiczne. Skarb uginał się pod ciężarem kosztów utrzymania wojska i płaconych na rzecz Francji tzw. „sum bajońskich”. Ogromne podatki powodowały konieczność nadmiernego obciążania społeczeństwa. Był to czynnik spowalniający rozwój rynku wewnętrznego i tempo rozwoju gospodarczego.

Wojna z Austrią i zmiany terytorialne

Księstwo Warszawskie pozostawało w ścisłej zależności od napoleońskiej Francji. Siłą rzeczy skazane było na uczestnictwo w wydarzeniach ogólnoeuropejskich. Do takich należała wojna Francji z V koalicją. Głównym teatrem działań wojennych według planów austriackich miała być Bawaria. Jednak jeden z trzech korpusów został skierowany przeciwko Księstwu Warszawskiemu.

Najważniejsze sprawy dotyczące wojska regulowała Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Stała armia Księstwa miała liczyć 30 tys. żołnierzy.  Jej rdzeń powstał podczas działań wojennych poprzedzających podpisanie traktatu tylżyckiego. Po utworzeniu Księstwa wojsko to uległo poważnej reorganizacji. Dawne legie przekształcono w dywizje, a zaciąg do nich oparto na francuskim systemie konskrypcji. System ten opierał się na powszechnym poborze. Ustalony na dany rok kontyngent rekrutów w wieku od 21 do 28 lat typowano do sześcioletniej służby w drodze losowania. Istniała możliwość wykupienia się ze służby. Uzupełnieniem regularnej armii były gwardie narodowe, a nawet pospolite ruszenie.

W związku z trudnościami finansowymi część wojsk Księstwa Warszawskiego przeszła na żołd francuski i służyła poza granicami kraju. Należała do nich między innymi Legia Nadwiślańska i Dywizja Księstwa Warszawskiego, które zostały użyte do tłumienia powstania w Hiszpanii. Część wojsk stanowiła garnizony w Gdański i kilku twierdzach pomorskich.

W momencie rozpoczęcia wojny, dowodzący wojskiem polskim książę Józef Poniatowski dysponował wojskiem liczącym zaledwie 16 tys. żołnierzy. Miał przy tym świadomość, że Księstwo Warszawskie z punktu widzenia Napoleona stanowi peryferyjny teatr działań wojennych i w związku z tym nie może liczyć na natychmiastową pomoc.

Tymczasem siły austriackie dowodzone przez ks. Ferdynanda d’Este liczyły około 32 tys. ludzi. Książę Poniatowski zdecydował się na wydanie Austriakom bitwy. Doszło do niej 19 IV  1809 r. pod Raszynem – w miejscu dogodnym do obrony, bo ograniczającym możliwości manewrowe napastników. Austriacy, mimo znacznej przewagi, nie zdołali przełamać polskiej obrony. Pod względem taktycznym bitwa była więc nierozstrzygnięta. Kontynuacja boju groziła jednak całkowitym zniszczeniem nielicznej armii.  Zdecydował się więc na odwrót. Najbardziej dramatycznym momentem wojny była rezygnacja z obrony Warszawy i oddanie jej w ręce Austriaków.

Sukces księcia Ferdynanda okazał się zwodniczy. Podczas gdy jego wojska pilnowały zdobytej stolicy, książę Poniatowski ruszył w granice austriackie – do Galicji. Wkrótce zajął Lublin, Zamość i Sandomierz.  Austriacy próbowali odzyskać straty, ale w międzyczasie radykalnej zmianie uległa ogólna sytuacja wojenna. Napoleon pokonał główną armię austriacką pod Wagram i zmusił cesarza austriackiego do podpisania rozejmu. W chwili ogólnego zawieszenia broni książę Józef Poniatowski wkroczył do Krakowa.

Wojna z Austrią przyniosła Księstwu poszerzenie granic. Na mocy pokoju zawartego w Schönbrun do Księstwa zostały włączone ziemie trzeciego zaboru austriackiego oraz obwodu zamojskiego. Kopalnie soli w Wieliczce miały stanowić wspólną własność Księstwa i Austrii, a Rosja otrzymała obwód tarnopolski.

Upadek Księstwa Warszawskiego

Po włączeniu Galicji do Księstwa etat wojska ustalono na 60 tys. żołnierzy, z czego aż osiem tysięcy służyło w Hiszpanii. Wysiłek mobilizacyjny niewielkiego w dalszym ciągu państwa osiągnął aż 100 tys. żołnierzy podczas wojny francusko-rosyjskiej w 1812 r. Z tej masy ludzkiej utworzono jednak tylko jeden polski korpus dowodzony przez ks. Józefa Poniatowskiego w sile 36 tys. żołnierzy. Większość pułków polskich została rozrzucona po korpusach Wielkiej Armii.

Początkowo zadaniem korpusu ks. Poniatowskiego było wywołanie antyrosyjskiego powstania na ziemiach zaboru rosyjskiego. Później uczestniczył w pościgu za jedną z cofających się armii rosyjskich. Oddziały polskie wyróżniły się pod Smoleńskiem i w bitwie pod Borodino. W toku walk odwrotowych prowadziły działania osłonowe i wzięły udział w bitwie nad Berezyną. Straty w szeregach polskich były ogromne. Do kraju wróciło zaledwie 24 tys. żołnierzy. Szczątki wojsk polskich zamknęły się w twierdzach Gdańska, Zamościa, Modlina. Na terenie Saksonii zbierał niedobitki pułków polskich gen. Dąbrowski. Książę Józef Poniatowski z resztą wojska wycofał się do Krakowa i przystąpił do reorganizacji armii. Siły polskie były jednak zbyt słabe, by mogły samodzielnie przeciwstawić się wojskom rosyjskim, które stopniowo zalewały ziemie Księstwa Warszawskiego.

Cesarz Aleksander I starał się pozyskać księcia Poniatowskiego i podlegające mu oddziały. W społeczeństwie polskim odżyły projekty odbudowy państwowości polskiej pod berłem cara – Napoleon nigdy nie pozyskał całej szlachty a zwłaszcza arystokracji. Poniatowski jednak nie wierzył w możliwość odbudowy Polski w oparciu o zaborców i wiosną 1813 r. ruszył do Saksonii, by tam połączyć się z odbudowaną przez Napoleona armią francuską. Wkrótce po nominacji na marszałka Francji, wziął udział w bitwie pod Lipskiem, w której poniósł śmierć, dowodząc działaniami osłonowymi armii francuskiej. Resztki jego wojska wycofały się do Francji. W kraju kapitulowały ostatnie punkty oporu. O losach Księstwa Warszawskiego miał zdecydować kongres wiedeński.