1. 1. Islam i jego wyznawcy

Narodziny islamu

Półwysep Arabski zamieszkany był przez koczowniczych beduinów. Arabowie zajmowali się hodowlą zwierząt, głównie wielbłądów i koni oraz owiec i kóz.  Coraz większą rolę odgrywał handel, któremu sprzyjało położenie geograficzne – Półwysep Arabski pełnił rolę pomostu łączącego najbogatsze regiony ówczesnego świata.  Dzięki temu rozwijały się osady targowe, zakładane najczęściej w pobliżu miejsc kultowych – np. Mekka.

Koczownicy czcili bóstwa pod postacią kamieni i drzew. Przedmiotami kultu były również źródła i studnie. Oddawali cześć księżycowi. Praktycznie każdy szczep miał swoje bóstwo, które ze swojej natury było przychylnie nastawione do ludzi. Wrogami natomiast były demony, nazywane dżinami.

Wkrótce na Półwyspie Arabskim zaczął się rozprzestrzeniać judaizm, a później chrześcijaństwo. Walki między wyznawcami tych religii doprowadziły do obcych interwencji – między innymi Abisynii i Persji. Dopiero powszechne przyjęcie przez Arabów islamu uporządkowało ich problemy religijne i doprowadziło do zjednoczenia szczepów.

Twórcą islamu był Mahomet (ok. 570-632). Wcześnie osierocony przez rodziców od dwunastego roku życia podróżował z karawanami. Oddanie się religijnym rozważaniom było możliwe dzięki małżeństwu z bogatą wdową, które uwolniło go od trosk materialnych.

Pierwsze próby nauczania w Mekce zakończyły się zupełnym niepowodzeniem. Wkrótce, prześladowany i wyśmiewany przez bogatych kupców, musiał uciekać wraz z nielicznymi wyznawcami. Udał się do Jatribu – późniejszej Medyny. Rok 622, jako data Hidżry, czyli ucieczki, uważana jest przez muzułmanów za początek nowej ery.

Hidżra była przełomowym  momentem w życiu Mahometa. Medyna przyjęła go jako honorowego gościa. Tutaj też rozpoczął budowę potęgi nowej religii. Przede wszystkim podjął zbroją walkę z arystokracją mekkańską. Wkrótce zdobył wielu zwolenników wśród szczepów beduińskich, których przyciągała do nowej religii zasada powszechnego braterstwa muzułmanów bez względu na przynależność plemienną. W ten sposób dominująca do tej pory więź społeczna opierająca się na pokrewieństwie szczepowym, zastąpiona została związkami religijnymi.

Doktryna religijna islamu

Działalność religijna Mahometa związana była z objawieniami, których doświadczał w snach. Na ich podstawie zbudował doktrynę, silnie nawiązującą do chrześcijaństwa, judaizmu i religii orientalnych. Mahomet głosił wiarę w jednego boga – Allacha, który był wszechwładnym stwórcą świata. Wszystkich ludzi czekał sąd ostateczny. Zgodnie z jego wyrokiem człowieka czekał raj, lub piekielne kary. Los ludzi jest całkowicie zdeterminowany przez przeznaczenie. Ich obowiązkiem jest całkowite podporządkowanie się woli boga, czyli islam.

Świętą księgą islamu jest spisany już po śmierci proroka Koran. Nazwa ta po arabsku oznacza recytację. Księga ta, przeznaczona do głośnego czytania,  napisana  jest w sposób artystyczny, opierający się na rytmie, rymie, retoryce i melodyjności. Składa się z 114 rozdziałów. Pierwszych dziewięćdziesiąt mówi o Allahu jako bogu, prezentuje obowiązki człowieka wobec niego, przybliża sprawy życia pozagrobowego. Pozostałe 24 sury zawierają dogmaty oraz przepisy rytualne dotyczące modlitw, postu i pielgrzymki. Zamieszczony jest w nich również bogaty materiał ustawodawczy.

Zgodnie z naukami Koranu na każdym wyznawcy islamu spoczywa pięć obowiązków, nazywanych filarami islamu: wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post i pielgrzymka do Mekki.

Koran ustala również ogólne zasady postępowania ludzkiego. Zawiera przepisy ceremonialne dotyczące instytucji publicznych, zakazu spożywania wina i wieprzowiny oraz uprawiania hazardu. Kilka sur zawiera regulacje prawne dotyczące między innymi kar za zabójstwo, kradzież, lichwę. Reguluje sprawy małżeństw i rozwodów oraz zasad dziedziczenia majątku.

Uzupełnieniem Koranu są tzw. Sunny, czyli relacje o życiu i nauce proroka, które mają charakter ustnej tradycji.

W początkowym okresie rozwoju islamu, na skutek walk politycznych o władzę, wyodrębniły się dwa główne nurty sunnici i szyici.  Szyici opowiadali się za prawem potomków czwartego kalifa Alego Ibn Abi Taliba (656-661), brata stryjecznego i zięcia Mahometa, do zwierzchnictwa nad wszystkimi muzułmanami. Wśród szyitów rozpowszechnił się kult imamów – następców Alego. Szyici odegrali ważną rolę jako jedna z podstawowych grup opozycyjnych wobec władzy. Wprowadzili do islamu wiele nowych wartości religijnych i filozoficznych.

Sunnici stanowią główne ugrupowanie w islamie. Przede wszystkim nie uznają roszczeń imamów szyickich do sprawowania zwierzchności nad całym światem muzułmańskim.

Oba ugrupowania zarzucają sobie odstępstwo od zasad islamu i wzajemnie się zwalczają, choć występujące między nimi różnice doktrynalne nie są wielkie.

Organizacja państwa

Mahomet łączył funkcje proroka, przywódcy religijnego, najwyższego sędziego, dowódcy armii i głowy państwa. Stworzył więc państwo teokratyczne, w którym władza państwowa spoczywa w rękach przywódców religijnych. Po jego śmierci (632 r.) pojawił się problem sukcesji. Spory doprowadziły do powstania zwalczających się wzajemnie stronnictw. Sytuację pogarszał szerzący się wśród szczepów arabskich separatyzm. Doprowadził on do krótkotrwałego rozpadu stworzonego przez Mahometa państwa..

Sytuację udało się jednak opanować pierwszemu kalifowi, czyli następcy Mahometa – Abu-Bakrowi. Ponownie zjednoczył całą Arabię, a następnie wykorzystując pełną mobilizację szczepów arabskich, skierował je na drogę podbojów, kontynuowanych przez dynastię Omajadów (661-750) i  Abbasydów (750-1258). W ciągu pierwszych trzydziestu lat Arabowie podbili Persję, a w walce z Bizancjum opanowali Syrię, Palestynę i Egipt. Do końca VII wieku zdobyli całą Afrykę Północną, a na początku VIII rozbili państwo Wizygotów w Hiszpanii i opanowali cały Półwysep Pirenejski.

Jednocześnie formował się i przekształcał ustrój polityczny państwa. Zgodnie z zasadami Koranu całe życie polityczne podporządkowane było religii. Na czele państwa stał kalif. Jego najbliższym współpracownikiem był wezyr, który stał na czele swoistej rady ministrów, składającej się z szefów urzędów centralnych nazywanych dywanami. Szczególną rolę odgrywał naczelnik poczty, którego głównym obowiązkiem wbrew nazwie, była służba wywiadowcza.

Pod względem administracyjnym państwo było podzielone na emiraty. Zarządzający nimi emir skupiał w swoim ręku funkcje religijne oraz władzę cywilną i wojskową.

Armia opierała się na pospolitym ruszeniu. Zgodnie z nakazami islamu służyć w wojsku musieli wszyscy muzułmanie. Podstawową formacją wojskową była kawaleria, charakteryzująca się ogromną mobilnością i szybkością działania. Formacje piesze zaczęto tworzyć, gdy zaistniała konieczność zabezpieczenia terenów podbitych. Te oddziały często rekrutowały się spośród ludności podbitej.

Ludność podbita zobowiązana była do płacenia dwóch nowych podatków: gruntowego charadżu i pogłównego dżyzje. Obowiązek  ten wynikał z koncepcji prawno-religijnej głoszącej, że ziemia należy do Allaha i korzystać z niej mogą tylko jego wyznawcy. Innowiercy za prawo użytkowania muszą płacić specjalne daniny. Wyznawcy islamu zobowiązani byli do płacenia specjalnej jałmużny, przeznaczanej na cele religijne. Ponadto skarb państwa czerpał wpływy z ceł, czynszów i eksploatacji kopalń.

Kalifowie z dynastii Omajadów i Abbasydów odeszli od skromnego trybu życia, które prowadził Mahomet. Wprowadzili skomplikowany ceremoniał dworski, który separował kalifów od spraw państwa. Otaczali się niespotykanym wcześniej przepychem.

Kultura i sztuka islamu

Arabowie skupili pod swoim panowaniem kraje o bardzo rozwiniętej kulturze i ogromnym dorobku cywilizacyjnym. Jako zwycięzcy, mimo że byli na znacznie niższym poziomie rozwoju, nie tylko nie zniszczyli dorobku  podbitych państw, ale w sposób aktywny rozpowszechniali go w całym swoim imperium. Między innymi spopularyzowali metody melioracyjne Mezopotamii i Egiptu, poszerzyli zasięg terytorialny upraw, które do tej pory miały charakter regionalny. Dzięki twórczej adaptacji technik rzemieślniczych podbitych ludów do mistrzostwa doprowadzili tkactwo i metalurgię. 

Ogromnym zainteresowaniem Arabów cieszyła się filozofia europejska. Dokonali przekładu na język arabski i popularyzacji dzieł myślicieli greckich, a zwłaszcza Arystotelesa. To samo dotyczy dzieł z zakresu medycyny i matematyki. W IX wieku powołano nawet specjalną instytucję – tak zwany Dom Mądrości, który zajmował się organizacją przekładów najbardziej wartościowych dzieł. Dzięki tej działalności do naszych czasów przetrwały dzieła, które uległy zniszczeniu lub zapomnieniu na Zachodzie.

Najwcześniejszym dziełem architektury islamu jest meczet, w którym kilka razy dziennie zbierali się wierni na obowiązkowe modlitwy. Meczety składały się z sali modłów oraz dziedzińca ze studnią lub sadzawką. Woda potrzebna była do rytualnych ablucji (obmywań). Obok meczetów wznoszono minarety – smukłe wieże, z których wierni nawoływani są pięć razy dziennie do modlitw.

Prawdziwymi dziełami  sztuki architektonicznej są pałace władców, pod względem zajmowanego obszaru dorównujące całemu miastu. Otoczone są potężnymi murami i wieżami. Centralną część zajmuje ogromy dziedziniec. Bardzo starannie budowano ocieniane sadzawki.

Islam zabraniał stosowania w sztuce przedstawień ludzkich i zwierzęcych. Toteż specjalnością muzułmańskich artystów stał się ornament oparty na motywach roślinnych i geometrycznych. Szczególnym rodzajem ornamentu jest arabeska, w której wykorzystuje się starannie wykaligrafowane napisy.