4. 3. Unie Polski z Węgrami i Litwą

Ludwik Węgierski na tronie polskim

U podłoża rządów andegaweńskich w Polsce leżał często praktykowany przez władców średniowiecznych zwyczaj zawierania umów sukcesyjnych. Ludwik Węgierski, siostrzeniec Kazimierza Wielkiego, nabył praw do korony polskiej na mocy umów zawartych jeszcze przez jego ojca i Władysława Łokietka, a potwierdzonych później przez Kazimierza Wielkiego.

Umowa sukcesyjna była ściśle związana ze sprawą przynależności politycznej Rusi Halicko-Włodzimierskiej. W przypadku objęcia władzy w Polsce przez Andegawena (w przypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza), Ruś miała pozostać przy Polsce, a gdyby Kazimierzowi urodził się dziedzic i on objął władzę w kraju, Węgrzy mogli ją wykupić.

 Kazimierz Wielki zmarł nie zostawiając męskiego potomka w 1370 r. Ludwik Andegaweński natychmiast koronował się w Krakowie, ustanawiając tym samym unię personalną między  Polską a Węgrami. Jego sytuacja była jednak trudna – napotkał na silną opozycję w Wielkopolsce i musiał rozwiązać problemy związane z testamentem Kazimierza Wielkiego, który część ziem polskich zapisywał swemu wnukowi Kaźkowi.

Ludwik Andegaweński przez Węgrów nazywany Wielkim, w Polsce, w której przebywał rzadko i krótko, nie zdobył sobie uznania. W jego imieniu władzę sprawowała jako regentka jego matka –  Elżbieta Łokietkówna, a w okresach jej nieobecności w Krakowie – wyznaczeni namiestnicy.

Ze względu na to, że Ludwik również nie miał męskiego potomka, jego rządy przebiegały pod znakiem zabiegów o udzielenie zgody przez panów polskich na dziedziczenie korony polskiej w linii żeńskiej,. Długie pertraktacje zakończyły się sukcesem Ludwika Węgierskiego. Rycerstwo polskie zgodziło się na sukcesję „po kądzieli”, ale nie za darmo. W roku 1374 w Koszycach król nadał rycerstwu polskiemu pierwszy przywilej generalny, a więc obejmujący całe rycerstwo.

Na skutek śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r. unia personalna została zerwana. Na tronie węgierskim zasiadła jego starsza córka – poślubiona Zygmuntowi Luksemburskiemu Maria, a do objęcia tronu polskiego przeznaczona została młodsza, zaręczona z  Wilhelmem Habsburskim Jadwiga. Przybyła do Polski dopiero w 1384 r. i koronowała się na króla Polski w katedrze wawelskiej.

Panowie polscy zaakceptowali króla w osobie Jadwigi, dalecy byli jednak od uznania jej małżeństwa z Wilhelmem Habsburskim. Nie dopuścili więc do niego i zaczęli się rozglądać za nową kandydaturą. Najbardziej obiecującą kandydaturą okazał się książę litewski Jagiełło.

Sytuacja na Litwie przed zawarciem unii

Litwini wspólnie z Prusami i Żmudzinami należą do tak zwanych ludów bałtyjskich, znacznie zapóźnionych pod względem rozwoju cywilizacyjnego zarówno w stosunku do Rusi, jak i Polski. We wczesnym średniowieczu zaczęli tworzyć organizacje plemienne, które następnie były jednoczone przy użyciu drużyny książęcej. Ważnym czynnikiem integrującym było zagrożenie krzyżackie i ruskie. Za twórcę państwa litewskiego uchodzi Mendog, który nawet ochrzcił się, ale nie zdołał schrystianizować Litwy.

Zjednoczona Litwa rozpoczęła ekspansję terytorialną, podporządkowując sobie prawosławne księstwa ruskie, które do tej pory pozostawały pod panowaniem tatarskim. W stosunku do ludności ruskiej prowadzili politykę tolerancyjną, przyswajając sobie jej dorobek cywilizacyjny.

Jednym z najbardziej zasłużonych władców litewskich był panujący w pierwszej połowie XIII w. Giedymin. Za jego rządów Litwa zaczęła odgrywać rolę liczącej się siły politycznej w Europie wschodniej. Jednocześnie stała się celem ataków Zakonu, dla którego jej trwanie w pogaństwie było pretekstem do najazdów łupieżczych. Szczególnie zagrożony był obszar Żmudzi. Oddzielał on ziemie krzyżackie w Prusach od terytorium zjednoczonego z Krzyżakami Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach.

Wkrótce doszło do podziałów Litwy. Synowie Giedymina: Olgierd i Kiejstut współrządzili zgodnie, ale już ich następcy popadli w konflikt, którego źródłem była inna polityka wobec Zakonu. Syn Olgierda – Jagiełło zawarł pokój z Krzyżakami, natomiast syn Kiejstuta Witold, chciał kontynuować walkę. Położenie Litwy komplikował wzrost znaczenia księstwa moskiewskiego, pod rządami Dymitra Dońskiego zdołało pokonać Tatarów.

Stosunki polsko-litewskie za panowania Giedymina były bardzo dobre. W roku 1325  zawarty został korzystny dla obydwu stron układ obronny. Litwa wzmocniła swoją pozycję, natomiast Polska i Mazowsze zabezpieczyły swoje wschodnie i północno-wschodnie granice przed łupieskimi najazdami oraz zapewniły sobie wzajemną pomoc wojskową przeciwko Krzyżakom. Dla Polski sojusz ten jednak okazał się dramatyczny w skutkach – Władysław Łokietek rozpoczął wojnę z Krzyżakami, która przyniosła mu straty terytorialne i izolację polityczną.

Za panowania następców Giedymina nastąpiło pogorszenie wzajemnych stosunków, czego wyrazem stały się częste najazdy łupieżcze na ziemie Królestwa i Mazowsza. Sytuacja uległa jeszcze większemu zaognieniu wobec ekspansji polskiej na ziemie Rusi Halicko-Włodzimierskiej, która doprowadziła do kilku konfrontacji zbrojnych.

Umowa w Krewie

W ciągu ostatniego dwudziestolecia XIV wieku sytuacja dojrzała do zacieśnienia stosunków między Polską a Litwą. Sprzyjało temu ciągłe zagrożenie Litwy agresją ze strony Zakonu Krzyżackiego, z którym Polska miała nie zakończony spór o utracone ziemie. Przyjęcie chrześcijaństwa z rąk polskich pozbawiałoby Krzyżaków możliwości ingerowania w sprawy Litwy pod pretekstem akcji misyjnej. Litwini liczyli również na pomoc w walce z rosnącą w siłę Moskwą. Panowie polscy natomiast widzieli w Litwie i podległych im ziemiach ruskich pole do ekspansji gospodarczej.

W tej sytuacji w 1385 r. podpisany został układ w Krewie, będący podstawą unii polsko-litewskiej (patrz tekst źródłowy). Zamieszczony w nim termin łaciński applicare, Polacy tłumaczyli jako „włączenie”, a Litwini jako „połączenie”. Toczący się wokół tego problemu spór udowodnił, że obie strony miały zasadniczo odmienne wyobrażenie na temat charakteru łączącego ich państwa związku.

Bezpośrednim rezultatem zawartej umowy była elekcja Jagiełły na króla Polski i jego koronacja, która została przeprowadzona zaraz po chrzcie, na którym przyjął imię Władysław. Pierwszy raz reprezentacja społeczeństwa samodzielnie zdecydowała o obsadzie tronu.  W Wilnie zostało utworzone biskupstwo, podporządkowane metropolii gnieźnieńskiej.

Związek dwu państw okazał się jednak kruchy. Panowie bojarzy nie zaakceptowali inkorporacyjnych zapędów panów polskich, buntował się również Witold, którego nawet tytuł namiestnika Litwy nie zadowolił. Klęska poniesiona przez Witolda w bitwie z Tatarami pod Worsklą w 1399 r. zmusiła go jednak do ponownego zbliżenia z Polską i zawarcia ugody polsko-litewskiej, nazywanej unią wileńsko-radomską. Witold otrzymał tytuł wielkiego księcia litewskiego, ale musiał złożyć hołd lenny Władysławowi Jagielle i Koronie Polskiej. Ten stan rzeczy miał trwać do śmierci Witolda, po której Litwa miała wrócić do Jagiełły.

Ewolucja związku polsko-litewskiego po unii w Horodle

Unia Polski i Litwy bardzo szybko przyniosła ogromne korzyści. Podczas Wielkiej Wojny z Zakonem złamana została potęga krzyżacka, i choć wielkość zwycięstwa pod Grunwaldem nie przyniosła wymiernych zysków w postaci nabytków terytorialnych, to jednak zagrożenie ze strony Zakonu zostało zażegnane.

Następny krok w dziejach związku Polski z Litwą stanowiła unia horodelska z 1413 roku. Najistotniejszym jej orzeczeniem było potwierdzenie samodzielności Litwy i nadanie związkowi obu państw charakteru unii personalnej. O odrębności Litwy świadczyło utrzymanie godności wielkiego księcia litewskiego. Jego wybór miał być dokonywany za zgodą króla Polski i rady koronnej.  Natomiast elekcja króla Polski miała być przeprowadzony za wiedzą i radą wielkiego księcia oraz panów i bojarów litewskich. Litewskim panom i bojarom wyznania katolickiego nadano prawa majątkowe zgodnie z prawem Królestwa Polskiego, co miało służyć umocnieniu nowej religii w państwie. Do najważniejszych decyzji unii horodelskiej należało postanowienie o odbywaniu polsko-litewskich sejmów dla rozstrzygania wspólnych problemów. 

Na Litwie jednak nie wygasały tendencje emancypacyjne. Najpierw Witold podjął starania o przekształcenie Litwy w suwerenne królestwo, a po jego śmierci (1430 r) młodszy brat Jagiełły Świdrygiełło podjął próbę całkowitego zerwania związku z Królestwem Polskim. W tym celu zawarł nawet przymierze z Krzyżakami i wspólnie z nimi podjął walkę zbrojną z Polską, którą ostatecznie przegrał, tracąc przy tym tron wielkoksiążęcy na rzecz Zygmunta Kiejstutowicza.

Do faktycznego zerwania unii personalnej doszło po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza. Na tron wielkoksiążęcy wybrany został Kazimierz Jagiellończyk, podczas gdy królem Polski był jego brat  – Władysław Warneńczyk. Na skutek śmierć króla na polach Warny oraz objęcia tronu polskiego przez jego brata Kazimierza Jagiellończyka została przywrócona unia personalna, ale w społeczeństwie litewskim dążenie do uzyskania pełnej samodzielności przybierały na sile. Ewentualny związek widzieli na zasadach równości,  podczas gdy panowie polscy coraz natarczywiej nalegali na inkorporację. W tej sytuacji do końca XV w. jeden przedstawiciel dynastii panował w Polsce, a drugi na Litwie.

Dopiero od unii mielnickiej zawartej w 1501 r. wybierano jednego panującego dla obu państw. Było to możliwe dzięki konsekwentnemu dążeniu panów polskich do utrzymania unii. Postawa strony litewskiej uzależniona była od aktualnej sytuacji politycznej i wynikała z dwóch przeciwstawnych tendencji – dążenia do zachowania niezależności z jednej strony i próby pozyskania polskiego wsparcia w walce z Moskwą z drugiej strony.