4. 8. Sztuka romańska i sztuka gotycka

Zamki klasztory i miasta

Zamki. Średniowiecze, zwłaszcza w swej początkowej fazie, to epoka niekończących się wojen. Toczyli ze sobą wojny lokalne feudałowie. Na skalę ogólnopaństwową dochodziło do starć z tak poważnymi przeciwnikami jak Wikingowie, Słowianie i Węgrzy. Stąd powszechnym elementem średniowiecznego krajobrazu staje się zamek obronny.

Konstrukcja średniowiecznych zamków bez reszty podporządkowana była jego zadaniom militarnym. Wznoszono je nad rzekami lub na wysokich zboczach,  a więc w miejscach z natury obronnych. Walory te wzmacniano przekopywaniem głębokiej fosy i wznoszeniem warownych murów zwieńczonych blankami ułatwiającymi obronę.

W celu utrudnienia napastnikom dostępu, budowano w narożnikach i wzdłuż murów zamku wysunięte w kierunku przedpola baszty, z których można było prowadzić boczny ostrzał nieprzyjaciela. Stanowiły one silne i całkowicie samodzielne punkty oporu. Brama umocniona była najsilniej. Z obu jej stron wznoszono baszty a dodatkowym zabezpieczeniem był zwodzony most i opuszczana masywna kratownica.

Wewnątrz znajdował się dziedziniec, a na nim centralny i zarazem ostatni punkt oporu w postaci najczęściej wolnostojącej wieży nazywanej donżonem. Oprócz wyposażenia niezbędnego do długotrwałej obrony znajdowały się tam również komnaty właściciela zamku. Dziedziniec otoczony był zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi przylegającymi do murów obronnych.

Klasztory. Klasztory na ogół budowano według utrwalonego przez tradycję i usankcjonowanego przez regułę zakonną modelu. Jego centralnym punktem był otoczony krużgankami dziedziniec. Kościół klasztorny najczęściej umieszczony był w północnej części dziedzińca. Od wschodu ograniczały go zabudowania mieszkalne i sypialnie mnichów, z którymi sąsiadowała biblioteka i scriptorium. Zachodnią ścianę stanowiły zabudowania gospodarcze. Najbardziej reprezentacyjny był dom opata, kapitularz, w którym spotykała się starszyzna zakonu, oraz jadalnia, czyli  refektarz. Niektóre opactwa otoczone były murami obronnymi.

Miasta. Budowane na surowym korzeniu miasta najczęściej otrzymywały plan zbliżony do regularnej szachownicy. Ich centralnym punktem był czworokątny rynek, od którego odchodziły główne ulice, przecinane pod kątem prostym przez ulice drugorzędne.

Przy rynku znajdowały się gmachy najważniejszych instytucji w mieście, a więc ratusz, sukiennice, waga miejska  oraz siedziby najbogatszych cechów i gildii. Znajdował się tutaj również kościół parafialny. Stanowił on wizytówkę i powód dumy miasta, w związku z czym cieszył się opieką władz komunalnych. Przy rynku budowali swoje kamienice przedstawiciele patrycjatu.

Granice niektórych miast w sposób bezwzględny wytyczały mury obronne. Zwiększały one poczucie bezpieczeństwa mieszczan, ale jednocześnie hamowały rozwój terytorialny miasta. Dla miasta bardzo ważne było sąsiedztwo rzeki, z której czerpano wodę, a która po wprowadzeniu młynów wodnych stała się również źródłem energii dla rzemiosła miejskiego

Miasta średniowieczne charakteryzowały się wyjątkowo uciążliwymi warunkami higienicznymi. Zarówno wodociągi, jak i kanalizacja były rzadkością. Mieszkańcy bezceremonialnie pozbywali się odpadów i fekaliów, wyrzucając je na ulicę, które szybko zamieniały się w ohydne ścieki. Pogarszało to nie tylko estetykę i warunki zdrowotne miast, ale również fatalnie wpływało na jakość komunikacji wewnętrznej.

Żeby uchronić mieszkańców od konieczności brodzenia po kostki w cuchnącej mazi, budowano swoiste szlaki komunikacyjne z ułożonych co kilkadziesiąt centymetrów kamieni. Później zastąpiono je drewnianymi kładkami lub kamiennymi trotuarami. Brukowanie ulic w Europie zachodniej rozpowszechniło się dopiero w XV w.

Sztuka romańska

Styl romański był pierwszym uniwersalnym kierunkiem sztuki średniowiecznej. Rozwijał się w XI i pierwszej połowie XII w. pod przemożnym wpływem duchowieństwa.  Kościół swoimi inwestycjami zdecydowanie górował nad mecenatem świeckim, narzucając jednocześnie swoją wizję świata i narzucając sztuce funkcje ewangelizacyjne w myśl przekonania, że sztuka to Pismo Święte dla ubogich.

Sztuka romańska powstała w wyniku połączenia tradycji rzymskiej (stąd nazwa: romańska) z tradycją lokalną przy znacznych wpływach bizantyjskich, syryjskich i mezopotamskich. Dzięki temu styl romański, zachowując wspólne cechy, charakteryzował się jednocześnie dużą różnorodnością form, wynikającą ze specyfiki kultury lokalnej.

Najwspanialszym tworem budownictwa romańskiego są kościoły budowane najczęściej na planie krzyża, wywodzące się z bazyliki starochrześcijańskiej. Rzadziej stosowano plan centralny – okrągły lub wieloboczny.

Kościół budowany na planie krzyża składał się z nawy głównej otoczonej z obu stron dwoma lub czterema nawami bocznymi. Nawy boczne były niższe od nawy głównej, która oświetlana była oknami rozmieszczonymi powyżej naw bocznych. Kościołowi kształt krzyża nadawał transept, czyli nawa poprzeczna. Na wschód od niej znajdowało się prezbiterium, często zamknięte absydą lub otoczone ambitem, czyli wyodrębnionym architektonicznie obejściem oraz wianuszkiem kaplic. W kościołach klasztornych między transeptem a prezbiterium znajdował się chór, czyli architektonicznie wyodrębnione miejsce przeznaczone dla zakonników zbierających się tutaj na codzienne modlitwy. Bryłę uzupełniały najczęściej parzyste wieże.

Nawy pokrywane były ceglanym sklepieniem, początkowo kolebkowy, a później coraz częściej krzyżowym, powstałym w wyniku skrzyżowania pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych. Powstały w ten sposób fragment sklepienia nazywamy przęsłem. Każda nawa składała się z kilku takich przylegających do siebie przęseł, co nadawało wnętrzu bardzo charakterystyczną rytmiczność.

Sklepienie kościołów romańskich opierało się na ścianach, które w związku z tym musiały być bardzo masywne. Otwory okienne i wejściowe ograniczone były do niezbędnego minimum, co nadawało wnętrzu mroczny i tajemniczy charakter.

Rzeźba romańska miała charakter głównie architektoniczny i była dopełnieniem budowli sakralnych. Zdobiono nią portale, tympanony i głowice kolumn. Ich treść nawiązywała do Pisma Świętego i żywotów świętych. Wnętrza kościołów zdobione były polichromią o podobnej treści. Zaczyna rozwijać się malarstwo miniaturowe, które wykorzystywano do przyozdabiania i ilustrowania treści książek rękopiśmiennych.

Gotyk

Sztuka gotycka powstała we Francji w połowie XII i rozwijała się do końca XV wieku. Regionem, w którym powstała i osiągnęła najwyższy poziom artystyczny był Ile-de-France, skąd rozpowszechniła się na niemal całą Europę. Spośród krajów zachodnioeuropejskich najbardziej odporne na jej wpływy okazały się Włochy i Hiszpania.

Styl gotycki był ściśle związany z religią i obowiązującą w średniowieczu filozofią scholastyczną. Posługując się alegorią i symbolizmem, odzwierciedlał przekonanie o jedności świata jako tworu Boskiego. Wykorzystywany był do głoszenia idei uniwersalistycznych i popularyzacji podstawowych prawd wiary.

Szczytowym osiągnięciem gotyku była katedra, w której odbijały się wszystkie tendencje twórcze i cały kunszt mistrzów średniowiecznych. Od starszych budowli romańskich,  katedry gotyckie odróżnia ich szkieletowa konstrukcja. Zastosowanie łuków przyporowych i systemu przypór, które przejmowały znaczną część ciężaru krzyżowo-żebrowego sklepienia, pozwoliło na maksymalną redukcję ścian.

Wnętrza charakteryzowały się strzelistością i wertykalizmem, czyli pędem w górę. Potęgowało go zastosowanie smukłego ostrołuku. Arkady i smukłe filary międzynawowe i rozmieszczone nad nimi tryforia potęgowały wrażenie lekkości całej konstrukcji. Dotychczasowe rozległe powierzchnie ścian zastąpione zostały wielkimi oknami. Wprowadzenie kolorowych witraży wypełniło wnętrze świątyni barwnym światłem.

Nie mniej imponująca od wnętrza katedry gotyckiej była jej fasada. Tutaj również znalazła zastosowanie konstrukcja ostrołukowa. W dolnej części znajdowały się bogato dekorowane portale. Zdobią posągi i wypełnione reliefem tympanony. W wyższej partii fasady znajdują się smukłe, również zwieńczone ostrołukiem okna oraz wypełniona maswerkiem rozeta. Katedra w Reims posiada jeszcze trzecią sferę  – tak zwaną galerię królów. Ponad nią znajdują się już tylko wieże. Całość również charakteryzuje się wertykalizmem i smukłością.

Z konstrukcją katedry jest ściśle związany jej wystrój. Architektura, rzeźba i malarstwo są ze sobą ściśle związane artystycznie i ideowo. W konstrukcji każdego detalu uderza dbałość o powiązanie go z całokształtem katedry i pozostałymi elementami wystroju. Programy ikonograficzne są starannie dobierane pod względem teologicznym i stanowią swoistą „kamienną biblię”. W katedrze w Chartres umieszczono około 1800 posągów.  Dominują wśród nich ideały moralne i wzory do naśladowania.