0. 0. Wprowadzenie do metodologii historii

Historia jako nauka

Historia jest nauką zajmującą się badaniem dziejów człowieka i społeczeństwa. Na dzieje te składają się fakty historyczne, czyli wszelkie przejawy aktywności człowieka. Są one ustalane przez historyków na podstawie źródeł historycznych, a następnie wyjaśniane, oceniane i  łączone w proces dziejowy. W ten sposób powstaje obraz dziejów czyli synteza historiograficzna.

Wiedza historyczna powstaje w wyniku postępowania badawczego, realizowanego zgodnie z pewnymi procedurami, czyli metodami badań historycznych. Konstruowaniem i badaniem takich procedur zajmuje się specjalna dyscyplina naukowa, nazywana metodologią historii.

Badanie historyczne polega na stawianiu przeszłości pytań i poszukiwaniu na nie odpowiedzi. Historyk na podstawie posiadanej wiedzy historycznej i znajomości źródeł udziela wstępnych (w pewnym sensie próbnych) odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie. Jest to tak zwana hipoteza badawcza, czyli pewne zdanie o przeszłości, sformułowane przed jego sprawdzeniem. Następnie gromadzi materiał źródłowy, na podstawie którego weryfikuje postawioną hipotezę. Udowodniona na podstawie przeprowadzonej procedury badawczej hipoteza staje się tezą naukową.

Wiedza historyczna jest nieustannie uzupełniana i korygowana. Odkrywanie nowych źródeł historycznych oraz ustawiczne udoskonalanie metod ich badania powoduje, że wiele sądów o przeszłości ulega zmianie. Wokół wielu wydarzeń toczy się zagorzała dyskusja. Często źródłem różnicy zdań między badaczami historii, zwłaszcza dotyczącymi ocen różnych wydarzeń historycznych, są ich przekonania polityczne. Cechą charakterystyczną wiedzy historycznej jest więc jej płynność i zmienność.  

Źródła historyczne podstawą do poznania dziejów

Praca badawcza historyka składa się z trzech etapów: źródłoznawstwa, krytyki i interpretacji źródła historycznego i na koniec prezentacja wyników badań w formie narracji historiograficznej.

Dla historyka jedynym źródłem wiedzy o dziejach człowieka i społeczeństwa są źródła historyczne. Do tej pory powstało bardzo wiele definicji źródła historycznego. Najogólniej można powiedzieć, że źródłem historycznym może być wszystko, co pozwala historykowi czerpać wiedzę o przeszłości. Będzie nim więc każda pozostałość po świadomej działalności człowieka. Różnorodność źródeł historycznych stwarza ogromne trudności z ich klasyfikacją. Dla naszych celów możemy przyjąć następujący podział:

Odrębną sprawą jest podział na źródła bezpośrednie i pośrednie. Odnosi się on do sposobu zdobywania wiadomości o konkretnym fakcie historycznym. O źródle pośrednim mówimy wtedy, gdy w procesie poznawczym pośredniczy osoba trzecia – autor, który w sposób subiektywny przedstawia nam swoją wizję wydarzeń. O źródle bezpośrednim mówimy wtedy, gdy takiego pośrednika nie ma – np. gdy budowę konkretnego przedmiotu poznajemy, mając możliwość fizycznego kontaktu z nim.

Krytyka źródła historycznego polega na ocenie jego autentyczności – krytyka zewnętrzna, i wiarygodności – krytyka wewnętrzna.  Historyk, badając autentyczność źródła, szuka odpowiedzi na pytanie, czy jest ono tym, za co chce uchodzić. Na podstawie cech zewnętrznych (np. pismo, zdobienia) ustala autorstwo, miejsce, czas i okoliczności powstania źródła i na tej podstawie oddziela źródła autentyczne od falsyfikatów.

Krytyka wewnętrzna pozwala ustalić, czy dane źródło mówi prawdę. Na tym etapie krytyki historyk stara się ustalić, czy autor źródła mógł znać i chciał przekazać prawdę. Nie wszystkie źródła autentyczne są jednocześnie prawdomówne. Powodem przekłamań może być niewiedza autora, lub nawet świadome i celowe przekazywanie nieprawdy. Historyk musi więc sprawdzić, czy autor przekazu był osobą kompetentną, i czy nie był z jakiegoś powodu zainteresowany ukrywaniem prawdy.

 Kolejnym etapem pracy badawczej jest analiza źródła, która polega na odtwarzaniu na jego podstawie szczegółowych faktów. Pracę badawczą kończą czynności wyjaśniania i łączenia faktów historycznych. Wyjaśnianie polega na ustaleniu przyczyn, które złożyły się na zaistnienie danego faktu i skutków które wywołał, a więc roli jaką odegrał w dziejach. Łączenie faktów historycznych prowadzi do stworzenia rekonstrukcji procesu dziejowego, a więc syntezy historiograficznej.  

Nauki pomocnicze historii

Dokładna analiza bardzo zróżnicowanych źródeł historycznych wymaga wyspecjalizowanego warsztatu badawczego. W tej dziedzinie historyk może liczyć na wsparcie ze strony przedstawicieli nauk pomocniczych historii. Zaliczamy do nich przede wszystkim paleografię i epigrafikę, dyplomatykę, sfragistykę, chronologię, numizmatykę, heraldykę, genealogię i metrologię. Umożliwiają one historykowi poznanie, odczytanie, opis i krytykę źródła.

Paleografia i epigrafika zajmują się odczytywaniem źródeł pisanych. Specjalnością paleografii są teksty zapisane w materiale twardym (tzw. inskrypcje) – np. glinie, kamieniu i metalu. Epigrafika natomiast zajmuje się tekstami zapisanymi na papirusie, pergaminie i papierze. Przedstawicieli obu dyscyplin naukowych interesuje nie tylko sam tekst. Zajmują się również badaniem materiału i przyborów piśmienniczych oraz rozwojem samego pisma. W sferze ich zainteresowań znajduje się również osoba pisarza i wszystko to co jej dotyczy.

Heraldyka jest nauką zajmującą się badaniem rozwoju i znaczenia herbów oraz ich wyobrażeniami plastycznymi, ornamentyką i technologią ich wykonania. Jest ściśle związana z genealogią, której zadaniem jest ustalanie pokrewieństw między postaciami historycznymi. Ustala rodowody poszczególnych osób, rodzin i dynastii. 

Badaniem źródeł aktowych z okresu średniowiecza zajmuje się dyplomatyka. Jej zadaniem jest ustalenie autentyczności i wiarygodności dokumentu. Dzięki niej możliwe jest odróżnienie dokumentów prawdziwych od sfałszowanych, czyli falsyfikatów. Ponadto zajmuje się badaniem organizacji kancelarii oraz rozwoju form kancelaryjnych,  czyli wyglądu i kompozycji dokumentów.

Z dyplomatyką ściśle związana jest sfragistyka, która zajmuje się opisem i klasyfikacją pieczęci. Przedmiotem jej badań są narzędzia i materiał, z którego wykonywano pieczęcie, oraz sposób połączenia jej z dokumentem. Analizą treści napisów i wyobrażeń znajdujących się na pieczęciach zajmuje się natomiast paleografia, genealogia i heraldyka.

Numizmatyka jest nauką o pieniądzu. Zajmuje się badaniem treści wyobrażeń pojawiających się na pieniądzach oraz zagadnieniem produkcji pieniędzy od strony technologicznej i organizacyjnej. W sferze jej zainteresowań znajdują się również przedmonetarne środki wymiany oraz formy podobne do monet – np. medale. Numizmatyka zajmuje się również badaniem znaczenia pieniądza w życiu gospodarczym.

Nieocenione usługi historykom świadczy chronologia, która zajmuje się rozwiązywaniem dat zawartych w źródłach historycznych. Żeby docenić rangę tej dyscypliny naukowej, trzeba zdać sobie sprawę z mnogości systemów mierzenia czasu i kalendarzy, występujących na przestrzeni dziejów.

Metrologia zajmuje się jednostkami miar i wag. Bada historyczny rozwój jednostek miar i wag, metody ich mierzenia oraz nazewnictwo. Zajmuje się również rekonstruowaniem narzędzi pomiarowych i bada metody posługiwania się nimi.

Archeologia do niedawna była traktowana jako nauka pomocnicza historii, a obecnie uznawana jest za odrębną naukę. Zajmuje się badaniem najdawniejszych dziejów człowieka przy pomocy zabytków kultury materialnej, wydobywanych podczas wykopalisk. Domeną archeologii są czasy sprzed powstania pisma, dla poznania których jedynymi źródłami są zabytki materialne. Archeologia zajmuje się również czasami obfitującymi w przekazy pisane, ale koncentruje się przede wszystkim na kulturze materialnej. Archeologia i historia wzajemnie się uzupełniają. Pozwalają również na wzajemną konfrontację wyników badań. 

Periodyzacja

Dzieje człowieka obejmują dziesiątki tysięcy lat. Narzuca to konieczność dokonania podziału procesu dziejowego na okresy, czyli periodyzacji. Momenty przełomowe, oddzielające jedną epokę od drugiej, nazywamy cezurami. Pojawienie się pisma stało się podstawą do podziału dziejów na prahistorię i historię. Narodziny Chrystusa stały się podstawą do podziału dziejów na  czasy przed naszą erą (przed Chrystusem) i czasy naszej ery (po Chrystusie).

Na podstawie dominującego surowca, z którego wytwarzano narzędzia i broń, najstarsze dzieje ludzkości podzielono na epoki: starszą epokę kamienia, nazywaną również epoką kamienia łupanego (paleolit), młodszą epokę kamienia, nazywaną epoką kamienia gładzonego (neolit), epokę brązu i epokę żelaza.

Tradycyjnie dzieje ludzkości dzieli się na: epokę starożytną, średniowieczną, nowożytną i najnowszą. Umowną datą oddzielającą średniowiecze od starożytności jest rok 476 – Odoaker odesłał wówczas insygnia cesarskie do Konstantynopola, co symbolizuje upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Cezurą oddzielającą nowożytność od średniowiecza  może być data zdobycia Konstantynopola przez Turków (1453 r.) lub odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492). Dużo trudności przysparza ustalenie cezury dla historii najnowszej. Przez długi czas pełniła ją data zakończenia I wojny światowej (1918 r.). Coraz częściej przesuwa się ją na moment zakończenia II wojny światowej. Korekta ta jest związana z założeniem, że historia najnowsza obejmuje czasy, które pamiętają ludzie żyjący obecnie.

Dla dziejów ludzkości bardzo charakterystyczna jest asynchronia, czyli niezbieżność w czasie określonych zjawisk historycznych. Neolit, epoka brązu i epoka żelaza w różnych regionach świata rozpoczynają się w różnym czasie. Np. Europa Środkowa wchodzi w określone fazy rozwoju ze znacznym opóźnieniem w stosunku do regionu Morza Śródziemnego.