1. 4. Fenicja, Izrael i Persja

Fenicja

Fenicjanie zamieszkiwali od początku III tys. p.n.e. wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Żyli w miastach-państwach. Do najważniejszych należały: Tyr, Byblos, Ugarit. Na czele każdego z nich stał król, który najczęściej piastował jednocześnie funkcję najwyższego kapłana. Tranzytowy charakter miast fenickich gwarantował im względną niezależność, ale często musieli za nią płacić silniejszym sąsiadom (Egipt, Asyria) dorocznymi daninami.

Podstawą dobrobytu Fenicjan był handel oraz rzemiosło, a zwłaszcza produkcja tkaniny barwionej purpurą oraz szkutnictwo. Fenicja największy rozkwit przeżywała w XI-VIII w. p.n.e. Zakładała wtedy liczne kolonie i faktorie  u wybrzeży Morza Śródziemnego, a zwłaszcza w zachodniej jego części. Pełniły one funkcje zarówno stacji etapowych na szlakach morskich, jak i portów przeładunkowych. Do najważniejszych należała Kartagina.

Wierzenia Fenicjan miały charakter politeistyczny. Każde miast miało własnych bogów. W Byblos najważniejszymi bogami byli El, Baal i Adonis. Bóstwem opiekuńczym Tyru był Melkart. Kult religijny rozwijał się w górach, w pobliżu uważanych za święte kamieni, drzew i źródeł. Czasem wznosili święte okręgi z ołtarzami na których składano ofiary z ludzi (najczęściej z dzieci).

Fenicjanie na ogół nie wznosili swoim bogom monumentalnych świątyń. Skromnie prezentowały się grobowce – zmarłych grzebano w wykutych w skale komorach. Specjalnością Fenicjan były wykonywane z kości słoniowej małe formy rzeźbiarskie. Fenicjanom przypisuje się również wynalezienie technologii wyrobu i barwienia szkła.

W dziedzinie kultury największym osiągnięciem Fenicjan był wynalazek pisma alfabetycznego, który składał się z 22 liter oznaczających spółgłoski.

Dzieje Izraela

Według biblijnej tradycji wywodzący się od Abrahama koczowniczy lud Izraela w połowie XIII wieku p.n.e. został wyprowadzony przez Mojżesza z Egiptu. Po latach wędrówki plemiona izraelskie dotarły do kraju Kanaan, gdzie osiedliły się, wypierając z tych terenów dotychczasowych jej mieszkańców. Zagrożenie ze strony Filistynów spowodowało, że Izraelici, żyjący do tej pory w organizacji plemiennej i rządzeni przez sędziów, utworzyli królestwo ze wzmocnioną władzą centralną. Dzięki w pierwszej połowie X w. p.n.e. za panowania Dawida (ok. 1000/990-965 p.n.e.) stał się stosunkowo silnym państwem. Podbite ludy płaciły trybut, dzięki któremu możliwe było utrzymanie silnej armii i utrzymywanie kosztownego dworu. Już jednak po śmierci jego następcy – Salomona (965-932 p.n.e.) państwo podzielono na część północną – Królestwo Izraela i południową – Królestwo Judy.

Przedtem jednak Salomon doprowadził je do rozkwitu. Jego wyrazem były słynne budowle Salomona – przede wszystkim pałac królewski i Świątynia Jerozolimska. Budowle te charakteryzujące się ogromnym przepychem – miały wzbudzać w poddanych przeświadczenie o potędze władcy.

Pod względem politycznym królestwo izraelskie różniło się od istniejących dotychczas wschodnich monarchii despotycznych. Przede wszystkim król nie był uważany za istotę boską – był natomiast pomazańcem Bożym. Wskazany przez natchnionych proroków monarcha musiał dodatkowo uzyskać akceptację zgromadzenia. Władca był wprawdzie najwyższym sędzią, ale nie posiadał kompetencji prawodawczych – prawo bowiem zostało Izraelowi nadane bezpośrednio przez Boga.

Podzielony po śmierci Salomona Izrael stał się łatwym łupem dla sąsiadów. W 721 r. p.n.e. Królestwo Izraela zostało zlikwidowane przez Asyrię, Królestwo Judy natomiast zostało podbite na początku VI w. p.n.e. przez władcę babilońskiego – Nabuchodonozora II. Wkrótce przeciwko panowaniu babilońskiemu wybuchł bunt pod wodzą Sedecjasza. Jerozolima została zdobyta przez wojska Nabuchodonozora II. Miasto  i świątynia zostały zniszczone, a ludność żydowska deportowana do Babilonii. Była to tak zwana „niewola babilońska”. Dopiero podbój państwa babilońskiego przez perskiego króla Cyrusa pozwolił Żydom wrócić do ojczyzny. Część z  nich pozostała w diasporze (gr. diaspora – rozproszenie). W Jerozolimie nastąpiła odbudowa tzw. Drugiej Świątyni [ rekonstrukcja świątyni jerozolimskiej po przebudowie Heroda Wielkiego].

Religia i kultura Izraelitów

Izraelici odróżniali się od innych ludów Bliskiego Wschodu przede wszystkim religią. Był nią judaizm – religia monoteistyczna, zakładająca wiarę w jednego Boga – Jahwe, („Ten, który jest”). Żydzi wierzyli, że są ludem wybranym przez Jahwe, który zawarł z nimi przymierze na górze Synaj za pośrednictwem Mojżesza i dał Izraelowi prawa. Najważniejsze z nich to Dziesięć Przykazań, wyryte na dwóch kamiennych tablicach. Były one umieszczone w największej świętości żydowskiej – Arce Przymierza , która została przez Salomona umieszczona w zbudowanej przez niego świątyni.

W kulturze żydowskiej ogromną rolę odegrali prorocy.  Wzywali oni lud do przestrzegania prawa i czystości religijnej. Głosili, że lud swymi grzechami spowoduje gniew i karę Boga. Wśród Żydów utrwalało się przekonanie, że zjawi się król-zbawiciel z rodu Dawida, który przywróci dawną świetność Izraelowi.

Świętą księgą Judaizmu jest Biblia. Cały kanon został ustalony i zebrany pod koniec I w. n.e. Biblia składa się z trzech części. Pierwszą stanowi Tora, zwana też Prawem, lub Pięcioksięgiem Mojżeszowym. Na drugą część, obejmującą pisma proroków , składa się dwadzieścia jeden ksiąg historycznych i prorockich. Trzecia część składa się z trzynastu ksiąg poetyckich, dydaktycznych i historycznych.

Drugim podstawowym źródłem poznania judaizmu jest Talmud.  Jest to księga zawierająca prawa i przepisy religijne.

Państwo perskie

Persowie, których pierwotne siedziby znajdowały się w Iranie, w VI w. p.n.e. stworzyli potężne imperium (patrz mapka). Jego twórcą był  Cyrus II (559-530). Pokonał Medów i Elam, Lidię i Babilon. Wobec podbitych ludów prowadził politykę sprzyjającą integracji – cechowała ją tolerancja kulturalna, religijna i polityczna. Dzięki temu niektóre państwa Wschodu podporządkowały mu się dobrowolnie. W oparciu o podbite terytoria tworzył nową armię, której głównym walorem była operatywność, a nie liczebność . Ważnym jej składnikiem była lekka kawaleria rekrutująca się z arystokracji.

Dariuszowi I (522-486) zasłynął jako reformator państwa. Potężne imperium podzielił na satrapie rządzone przez zależnych od niego, ale stosunkowo samodzielnych urzędników – satrapów. Stworzył kancelarię królewską, której podporządkował  scentralizowany i ujednolicony aparat zarządzania i kontroli . Jego głównym zadaniem było skuteczne ściąganie wysokiego, ale nie rujnującego trybutu.

Dbał również o rozwój infrastruktury swojego państwa – kazał budować wspaniałe drogi łączące odległe  obszary państwa –  najsłynniejszy był trakt królewski z Suzy do Sardes w Lidii. Rozbudował sieć twierdz, rozpoczął budowę pałaców królewskich w Suzie i Persepolis. Wreszcie przeprowadził reformę monetarną, polegającą na  wprowadzeniu w całym imperium jednolitej waluty, oraz zorganizował pocztę, do obowiązków której należała między innymi dyskretna obserwacja poczynań satrapów.

Władza królów perskich, mimo że łagodniejsza niż asyryjska, jednak była władzą despotyczną. Król w zasadzie nie był ograniczony w swoich poczynaniach. Był wykonawcą woli boga Ahura Mazdy a poddanych obowiązywała czołobitność.

Kultura starożytnej Persji

Persowie wnieśli do sztuki stosunkowo niewiele nowych elementów. Korzystali natomiast z dorobku ludów podbitych – zwłaszcza Babilonii, Asyrii i Egiptu. Sztuka perska była typową sztuką dworską. Jej zadaniem było szerzenie idei absolutnego władcy. Cechowała ją powaga i monumentalizm. Gloryfikacji władcy służyły przede wszystkim imponujące kompleksy pałacowe z reprezentacyjnymi bramami, schodami i olbrzymie sale wypełnione kolumnami. Najwspanialszym przykładem architektury pałacowej było Persepolis – nowa stolica Persji założona około 518 r. p.n.e. przez Dariusza I Wielkiego.

Pałace zdobione były licznymi reliefami, pełniącymi funkcje dekoracyjne i propagandowe. Płaskorzeźby przedstawiały bohaterskie czyny władców, pochody wojsk i poddanych, sceny składania darów. Portali strzegły figury skrzydlatych lwów z ludzkimi głowami. Ściany prywatnych apartamentów zdobiono scenami z życia codziennego dworu.

Religią panującą w Persji był zaratusztranizm – religia, której twórcą był irański prorok, kapłan i reformator religijny – Zaratusztra. Jego działalność datuje się na okres między IX a VI w. p.n.e. Przez niektórych historyków uważany jest za postać legendarną.

Zaratusztranizm jest religią dualistyczną. Występują w nim dwaj przeciwstawni bogowie: Ahura Mazda (Pan Mądrości) i Angra Mainju (Zły Duch). Ahura Mazda jest twórcą dobra i władcą ładu i sprawiedliwości, który reprezentuje siły dobra. Angra Mainju jest twórcą i władcą zła. W kulcie zaratusztrańskim ogromną rolę odgrywa ogień, któremu wznoszono liczne sanktuaria w całym imperium. W miarę rozwoju doktryny zaratrusztrańskiej, kształtowała się hierarchia kościelna, która zdobywała coraz większy wpływ na sprawy polityczne.