Dodaj tę stronę do ulubionych i odwiedzaj ją częściej!!!

 

2. 5. Demokracja ateńska w okresie największej świetności

 

Przemiany społeczne po wojnach perskich

Wojny perskie i przemiany gospodarcze z pierwszej połowy V w. p.n.e. powodowały poważne zmiany społeczne w Grecji, a zwłaszcza w szybko rozwijających się Atenach. Udział w wojnie thetów – najuboższej warstwy społeczeństwa greckiego, a zwłaszcza ich wkład w zwycięstwo pod Salaminą, przyczynił się do wzrostu ich aktywności w życiu publicznym. Coraz skuteczniej domagali się prawa do współudziału w życiu politycznym  polis na równych prawach z innymi obywatelami.

Zwiększała się liczba niewolników i rosło ich znaczenie w życiu gospodarczym. Wykorzystywani  byli przede wszystkim w kopalniach oraz w budownictwie i rzemiośle.

Budowa nowego portu w Pireusie, otwarła Ateny na świat w stopniu do tej pory niespotykanym. Sprzyjało to rozwojowi handlu, a wraz z nim tych dziedzin wytwórczości, które związane były z transportem morskim i eksportem. Rosła dzięki temu liczebność warstwy dobrze sytuowanych kupców i rzemieślników.

Coraz lepiej prosperujące w Atenach rzemiosło zachęca do osiedlania się tutaj przybyszów. Zaczęli oni stanowić drugą obok obywateli grupę ludności wolnej – metojków. Nie wolno im było kupować ziemi, bo to prawo zastrzeżone było dla obywateli, więc wyspecjalizowali się w handlu, rzemiośle i bankierstwie. Niektórzy z nich osiągali wysokie dochody i ponosili znaczne ciężary na rzecz państwa. Mimo to, jako ludzie pozbawieni obywatelstwa, nie mieli praw politycznych.

Reformy polityczne

Po wojnach perskich doszło do kolejnego konfliktu miedzy zwolennikami arystokracji, a zwolennikami demokracji. Doprowadziła ona do pogłębienia dotychczasowych reform. Przede wszystkim zdegradowano Areopag – starą radę opanowaną w całości przez arystokrację. Odebrano jej kompetencje administracyjne i uprawnienia kontrolne wobec urzędników, pozostawiając rolę trybunału sądowego w sprawach karnych. Osłabiono również rolę archontów, przekazując ich kompetencje innym organom władzy – głównie strategom.

Ostateczny kształt demokracji ateńskiej nadał w połowie V w. p.n.e. Perykles (500-429 p.n.e.) – jedna z najwybitniejszych postaci w historii Aten. Wprowadził wynagrodzenia dla urzędników (w tym również dla członków Rady Pięciuset) oraz diety za pracę w sądach i udział w zgromadzeniu ludowym. Dzięki temu zaangażowanie w sprawy publiczne przestało być kosztowną sferą aktywności zastrzeżoną dla bogatych arystokratów.

W ten sposób proces tworzenia demokracji typu antycznego, zapoczątkowany obaleniem władzy monarszej przez arystokrację rodową, po przejściu etapu uzależnienia praw politycznych od posiadanego majątku, osiągnął postać ostateczną, charakteryzującą się formalnie równym dostępem do władzy wszystkich obywateli, niezależnie od posiadanego majątku. Od praw publicznych odsunięte były kobiety, nawet jeśli miały obywatelstwo, oraz osoby nie posiadające obywatelstwa – metojkowie i niewolnicy.

 

Instytucje demokracji ateńskiej

Zgromadzenie Ludowe. Najwyższym organem władzy w Atenach było Zgromadzenie Ludowe (Ekklezja). Prawo zasiadania w nim mieli wszyscy dorośli obywatele płci męskiej, przy czym wszyscy byli równi – nawet sprawowanie urzędów nie dawało żadnych przywilejów. Przebiegiem Zgromadzenia kierował przewodniczący. Do jego kompetencji należało poddawanie pod głosowanie projektów uchwał, udzielanie głosu podczas dyskusji i zamykanie obrad. Demokracja ateńska była demokracją bezpośrednią, a  więc można było w niej uczestniczyć tylko osobiście (państwa antyczne nie znały systemu przedstawicielskiego). Dyskusja czasem bywała bardzo zacięta, a trzeba pamiętać, że w obradach uczestniczyło po kilka tysięcy osób. Decyzje zapadały w głosowaniu jawnym, ale sprawy osób prywatnych wymagały głosowania tajnego.

Rada Pięciuset. Swoją kandydaturę do Rady Pięciuset mogli zgłosić wszyscy obywatele, którzy ukończyli trzydzieści lat. Każdy okręg terytorialny nazywany fylą miał w Radzie pięćdziesięcioosobową reprezentację. Jej skład ustalano w drodze losowania (dopatrywano się w nim interwencji bogów). 

W całości Rada zbierała się rzadko. Na co dzień  pracowała w pięćdziesięcioosobowych zespołach, nazywanych prytaniami – każda prytania przez 1/10 roku. Miejscem ich pracy był specjalny budynek na agorze (rynku), nazywany Tholosem, w którym pełniono całodobowe dyżury. Przewodniczący prytanów, dyżurujących w danym dniu, przechowywał pieczęć państwową oraz klucze do świątyni, w której znajdował się skarbiec i archiwum.

Do obowiązków Rady należało przygotowanie posiedzeń Zgromadzenia Ludowego oraz kontrola nad całą administracją, w tym nad wszelkimi inwestycjami budowlanymi państwa.

Sąd ateński w pełnym składzie liczył sześć tysięcy niewykwalifikowanych sędziów, którzy nie podlegali żadnej kontroli. Za udział w procesach pobierali niewielkie wynagrodzenie. Procesy odbywały się jednak na ogół przed kolegiami złożonymi z 201 lub 501 sędziów. Do konkretnej sprawy sędziowie byli przydzielani poprzez losowanie przy pomocy specjalnego urządzenia losującego. Po procesie, który często wzbudzał niezdrową sensację, wyrok zapadał poprzez głosowanie. Od wyroku sądu nie było odwołania.

Urzędy  obsadzane były w drodze losowania. Jedynie urzędnicy skarbowi i stratedzy pochodzili z wyboru. Większość urzędów była kolegialna, a kadencja trwała jeden rok. Wylosowani lub wybrani kandydaci podlegali specjalnemu egzaminowi – sprawdzano czy rzeczywiście ma prawa obywatelskie i czy wypełnia  obowiązki religijne, wojskowe i finansowe wobec polis. Po zakończeniu kadencji musieli się rozliczyć ze swojej działalności przed Zgromadzeniem.

 

Politycy i demagodzy 

Jak mieliśmy okazję się przekonać, w Atenach większość decyzji zapadała na zebraniach bardzo licznych ciał zbiorowych. Stąd w historii Aten ogromną rolę odegrali ludzie, którzy potrafili pokierować tą masą decydentów. 

Politycy ateńscy w okresie kształtowania się demokracji wywodzili się z reguły z rodzin arystokratycznych. Wynikało to z ich doświadczenia i wykształcenia oraz z majątku, który pozwalał na honorowe (bez wynagrodzenia) zajmowanie się sprawami polis.

Politycy opierali swoją działalność na tak zwanych heteriach, które miały charakter klubów towarzyskich. W trakcie prywatnych spotkań dyskutowano o sprawach publicznych, ustalano plany działania, zdobywano zwolenników.

Sytuacja zaczęła ulegać zmianie, wraz ze wzrostem wpływów politycznych warstw średnich i ubogich. Coraz większą rolę zaczęli odgrywać politycy nie należący do arystokracji. W związku z tym, że nie mogli się oprzeć na arystokratycznych heteriach, szukali poparcia w niższych warstwach ludu greckiego. W ten sposób wykształcił się nowy typ polityka – demagoga. W starożytności termin ten nie miał takiego negatywnego zabarwienia jak obecnie i oznaczał dosłownie tego, kto prowadzi lud, tego kto nim kieruje. Demagogom Ateny zawdzięczały w dużym stopniu swój wspaniały rozwój. Mając na ogół zaledwie średnie dochody, nie posiadając arystokratycznego pochodzenia i rodzinnych koneksji, mogli robić karierę polityczną wyłącznie w oparciu o swoje osobiste talenty. Jeśli zdołali osiągnąć sukces, to dlatego że byli ludźmi nieprzeciętnymi.

Galeria ilustracji