2. 6. Kultura starożytnej Grecji
Religia Greków
Świat wyobrażeń religijnych. Religia grecka kształtowała się stopniowo. W procesie tym swój udział miały wszystkie ludy zamieszkujące świat grecki od okresu minojskiego. Grecy nie stworzyli żadnego tekstu zawierającego powszechnie obowiązującą wiedzę o bogach. Dzięki temu artyści mogli tworzyć ich literackie i plastyczne wyobrażenia według własnych upodobań estetycznych. Stąd powstała ogromna różnorodność czasami nawzajem wykluczających się mitów, które nie są obrazem świata nadprzyrodzonego, lecz tylko poetyckim fantazjowaniem na jego temat.
W VIII w. dokonał się ważny przełom w religii starożytnych Greków. Homer w Iliadzie i Odysei, a Hezjod w Teogonii dokonali uporządkowania poetyckiej wizji świata nadprzyrodzonego. Świat ten bardzo przypominał życie zwykłych śmiertelników. Sami zaś bogowie pod względem fizycznym przypominali ludzi, ale byli od nich piękniejsi, potężniejsi i – nieśmiertelni.
Początek wszystkim bogom dali Uranos i Gaja. Ich dzieci – Kronos i Rea spłodzili trzy córki Demeter, Herę, i Hestię oraz trzech synów: Posejdona, Hadesa i Zeusa. Synowie Kronosa odebrali władzę ojcu i podzielili się wpływami: Zeus dostał niebo i stał się panem świata, Posejdon miał we władaniu morza i oceny, a Hades – podziemny świat umarłych. Córką Zeusa zrodzoną z jego głowy była Atena. Dziećmi Zeusa byli również Apollo, Ares, Artemida, Hermes, Hefajstos, Afrodyta, Dionizos, Hekate i trzy mojry – boginie losu. Uzupełnieniem świata nadprzyrodzonego byli herosi, czyli bohaterowie zrodzeni ze związku kobiety i boga. Wyróżniali się nadzwyczajnymi przymiotami – siłą, urodą, męstwem. Do najsłynniejszych należał Herkules. Ostatnim rodzajem bytów nadprzyrodzonych były demony. Należą do nich duchy przynoszące zło – Kery, spokrewnione z wiatrami i porywające dusze Harpie oraz centaury i nimfy.
Formy kultu religijnego. W religii greckiej brakowało więzi między wyznawcą a bóstwem. Wzajemny stosunek był wyraźnie sformalizowany i sprowadzał się przede wszystkim do wykonywania czynności kultowych, czyli rytuałów.
Najważniejszym aktem kultu religijnego było składnie ofiar. Ofiary można podzielić na bezkrwawe i krwawe. Bezkrwawe to przede wszystkim mleko, miód, placki, rozgotowana kasza. Ciekawą formą była tak zwana libacja, polegająca na rozlewaniu wina lub mleka. W ofierze krwawej składano zwierzęta hodowlane. Po zabiciu zwierzęcia ofiarnego część mięsa nie nadającego się do spożycia oraz kości owijano łojem i palono. Resztę zjadali uczestnicy rytuału w czasie uczty ofiarniczej. Ofiary traktowane były przez Greków jako dary dla bóstwa. W zamian ofiarodawca oczekiwał opieki i wsparcia.
Grecy praktykowali również modlitwy. Istniały ustalone formuły modlitw, które w określonych sytuacjach należy kierować do określonych bóstw. Towarzyszyły im określone postawy i gesty.
W życiu Greków ważną rolę odgrywały święta. Ich najważniejszą częścią były procesje, którym towarzyszyły tańce i śpiewy. Zwykle kończyły się złożeniem ofiary w sanktuarium. Były czynnikiem integrującym całą społeczność polis.
Specyficzną formą kultu religijnego były igrzyska. W ich ramach odbywały się zawody sportowe lub artystyczne. Najsłynniejsze odbywały się w Olimpii ku czci Zeusa. O ich randze świadczy fakt, że oparli o nie rachubę czasu.
Znaczna część kultów odbywała się w domu. Ofiary składano często w miejscu uznanym za święte ze względu na wyczuwaną w nim obecność bóstwa. Były to często gaje, szczyty górskie, zagajniki leśne, groty i źródła. Świątynie budowane wewnątrz świętej przestrzeni były mieszkaniami bóstwa. Wewnątrz umieszczano jego posąg, który jednak nie miał być portretem, a tylko wyobrażeniem takich cech jak piękno, siła, wdzięk, zdrowie.
W Grecji nigdy nie wytworzył się odrębny stan kapłański, specjalnie przygotowany do wykonywania czynności kultowych i nauczania wiernych. W polis kultem zajmowali się urzędnicy, powoływani na swoje stanowiska zgodnie z normalnymi procedurami.
Grecy wierzyli w możliwość porozumiewania się ze światem bogów. Do tego celu służyły wyrocznie, znajdujące się w znanych sanktuariach. Bogowie mogli wypowiadać się przy pomocy specjalnych znaków, lub za pośrednictwem medium, którym był człowiek w transie. Największy rozgłos zdobyła sobie wyrocznia w Delfach.
Kult zmarłych
Według wierzeń Greków, człowiek po śmierci stawał się niematerialnym cieniem. Wszyscy zmarli tworzyli zbiór sił, który wywiera wpływ na płodność wśród żywych. Zmarli mogli żywym pomagać lub im szkodzić. Postępowanie zmarłych wobec żywych było uzależnione od tego, czy żywi wywiązali się ze wszystkich obowiązków wobec nich. Stąd kult zmarłych odgrywał dużą rolę w życiu społeczności greckich.
Do obowiązków żywych należało pochowanie ciała zmarłego. Stosowano dwa obrządki: ciałopalenie i grzebanie zwłok. Do grobu wkładano broń, narzędzia i ozdoby. W czasie pogrzebu składano ofiary ze zwierząt. Uroczystości pogrzebowe kończyły się ucztą.
Sztuka starożytnej Grecji
Architektura. Sztuka grecka była ściśle związana z religią. Najwspanialszymi zabytkami architektury greckiej są świątynie. W okresie archaicznym wykształciły się dwa podstawowe style architektoniczne: dorycki i joński – koryncki wykształcił się dopiero w okresie hellenistycznym. Styl joński czerpał z dorobku kultury orientalnej, zwłaszcza w zakresie ornamentyki. Jego cechą charakterystyczną są smukłe kolumny i wolutowe kapitele. Styl dorycki natomiast charakteryzuje się prostą formą i oszczędnym wystrojem.
Świątynie na ogół wznoszono na trzystopniowej podbudowie. Przykrywano je dwuspadowym dachem opartym na belkowaniu, składającym się z trzech elementów konstrukcyjnych: architrawu, fryzu i gzymsu. O artyzmie świątyń greckich decyduje ich dekoracja plastyczna, która zdobi fryzy, gzymsy, zwieńczenia dachów, a przede wszystkim tympanony. Cechą odróżniającą poszczególne typy świątyń jest kolumnada – poszczególne typy świątyń różnią się ilością i rozmieszczeniem kolumn.
Najpiękniejsze dzieła architektoniczne powstały na Akropolu w Atenach po zakończeniu wojen perskich. W rozwoju sztuki greckiej jest okres klasyczny. Z inicjatywy Peryklesa wykorzystano na ten cel środki finansowe Związku Morskiego. Artyści wprowadzili klasyczny kanon piękna, stosując zasadę rytmu, harmonii i symetrii. Umiejętnie zastosowali przy tym połączenie doryckiego budownictwa z elementami jońskiego wystroju.
Na Akropol prowadziły Propyleje – monumentalna brama przypominająca frontową ścianę jakiejś świątyni. Najważniejszą budowlą był Partenon – świątynia Pallas Ateny. Pod względem konstrukcyjnym wyróżniał się Erechtejon – świątynia łącząca kilka sanktuariów w harmonijną całość. Jego niezwykłym elementem jest ganek kor, którego belkowanie dźwiga sześć posągów dziewcząt. Ponadto na urwistej skale usytuowano miniaturową świątynię Nike Apteros.
Pod koniec V w. p.n.e. powstają pierwsze kamienne teatry o doskonałej konstrukcji i akustyce. Budowano je zwykle na zboczu wzgórza, wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. W skale wykuwano koncentryczne pierścienie miejsc dla widzów. Po środku znajdowała się orchestra – okrągła platforma, na której ustawiał się chór. Za orchestrą znajdowała się skene, czyli budynek którego przednia ściana stanowiła tło dla akcji. Aktorzy występowali na proscenium.
Rzeźba. Rzeźba grecka związana była z architekturą monumentalną. Podobnie jak architektura szczyt swojego rozwoju przeżywała w okresie klasycznym. Rozwijała się równolegle z kultem sprawności fizycznej związanym z popularnością igrzysk sportowych. Sprzyjało to rozwijaniu się swoistego kultu ciała i sprawności fizycznej.
Dał temu wyraz Myron, który osiągnął mistrzostwo w przedstawianiu postaci w ruchu. W znanym nam dziś tylko z kopii Dyskobolu zdołał uchwycić postać w momencie największego wysiłku mięśni. Niezwykle wysoki kunszt osiągnął w realistycznych rzeźbach zwierząt. O rzeźbie przedstawiającej krowę mówiono, że cielęta próbowały ssać jej wymiona.
Inny kierunek klasyki greckiej reprezentuje Poliklet. Tworzył według opracowanego przez siebie matematycznego kanonu proporcji ciała ludzkiego. Zastosował również schemat kompozycyjny, charakteryzujący się kontrapostem, czyli przeciwobciążeniem. Największą sławę osiągnął Fidiasz. Stworzył między innymi ogromną statuę Zeusa Olimpijskiego. Dziełem jego życia był jednak Akropol, którego przebudową kierował na zlecenie Peryklesa. Jego dziełem była Atena Partenos. Pod jego kierunkiem powstała dekoracja rzeźbiarska Partenonu, w tym wspaniały fryz przedstawiający procesję panatenajską oraz kompozycje rzeźbiarskie ukazujące narodziny Ateny oraz spór Ateny z Posejdonem, umieszczone na przyczółkach budowli.
Ceramika i malarstwo. Rozwijający się handel winem i oliwą, spowodował wspaniały rozwój garncarstwa w Grecji i związanego z nim malarstwa. Grecy bardzo wcześnie opracowali różne rodzaje waz, służące bardzo wyspecjalizowanym celom, którym służyły. Każdy typ wazy odpowiadał konkretnej potrzebie życia codziennego i posiadał wyrafinowany kształt artystyczny.
Najstarszą formą zdobnictwa był styl geometryczny i orientalizujący. Pierwszy przedstawiał dekorację w postaci figur geometrycznych lub zgeometryzowanych postaci ludzkich, a drugi to przede wszystkim motywy roślinne i zwierzęce.
Bardzo popularny był tak zwany styl czarnofigurowy, charakteryzujący się umieszczaniem na czerwonym tle czarnych figur. Dominującym motywem są sceny mitologiczne i sceny z życia codziennego. Technika malarska przypomina warsztat graficzny.
Na przełomie VI i V w. p.n.e. malarstwo czarnofigurowe ustępuje czerwonofigurowemu – na czarnym tle pojawiają się czerwone postaci. Technika wykonywania malunków pozwała na dokładniejsze odtworzenie muskulatury i pełniejsze oddanie draperii. Malarstwo czerwonofigurowe cechuje się większą plastycznością postaci.
Efekt dwubarwności uzyskiwano przez umiejętne wypalanie naczyń z wykorzystaniem pokostu, czyli glinki o dużej zawartości tlenków żelaza. W trakcie wypalania pokost ulegał stopieniu i wskutek redukcji tlenu uzyskiwał intensywną czarną barwę. Na powierzchni naczyń powstawała niezmywalna połyskująca polewa.
Dekoracja malarska waz jest doskonałym źródłem poznania greckiej religii, obyczajów i życia codziennego.
Literatura
Epika. Grecy przejęli pismo alfabetyczne od Fenicjan i dostosowali je do swoich potrzeb. Dzięki temu powstała wspaniała literatura grecka, której wspaniały rozwój rozpoczynają dwa arcydzieła epickie: Iliada i Odyseja, przypisywane Homerowi – legendarnemu wędrownemu aojdzie, który w pierwszej połowie VIII w. p.n.e. dokonał spisania utworów przekazywanych do tej pory w formie ustnej. Iliada jest opowieścią o czynach wojowników achajskich walczących pod Troją, natomiast Odyseja poświęcona jest tułaczce jednego z bohaterów spod Troi – Odyseusza.
Oba dzieła są przejawem kultury dworsko-rycerskiej i jako takie sławią bohaterskie czyny i roztropność bohaterów epoki mykeńskiej. Równocześnie są odbiciem czasów Homera i dlatego stanowią niezastąpione źródło poznania ówczesnych stosunków i warunków życia, a zwłaszcza religii. Dla Greków stanowiły podstawowy kanon wykształcenia i były niewyczerpalnym źródłem inspiracji dla innych artystów.
Od tematyki bohaterskiej odszedł Hezjod (1. poł. VII w. p.n.e.), autor eposu dydaktycznego Prace i dnie. Udzielał w nich praktycznych porad rolnikom greckim, dzięki czemu mamy wgląd w warunki życia i gospodarowania ówczesnych chłopów. Drugie wielkie dzieło Hezjoda – Teogonia jest dla odmiany eposem kosmogonicznym, czyli utworem opisującym powstanie świata, bogów, herosów i ludzi.
Dramat. Najwybitniejszym gatunkiem literackim okresu klasycznego był dramat attycki. Początki tragedii wiąże się z obchodami ku czci Dionizosa. Pierwotnie chór ubrany w skóry koźle (tragos – kozioł) wykonywał pieśni opowiadające o cierpieniu Dionizosa rozszarpanego przez tytanów. O tragedii jako dramacie można mówić, gdy wprowadzono aktora, pełniącego rolę narratora. Okresem szczytowych osiągnięć dramaturgii greckiej był V w. p.n.e. Tworzyli wtedy trzej najsłynniejsi dramaturdzy greccy: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Ajschylos wprowadził drugiego autora, dzięki czemu rozbudowaniu uległy dialogi. Indywidualizował język postaci, zróżnicował maski i wzbogacił kostiumy.
Trzeciego aktora wprowadził na scenę Sofokles. Rozbudował akcję dramatyczną, ograniczając jednocześnie rolę chóru. Do najważniejszych jego dzieł należą Antygona i Król Edyp. W swoich dziełach wychwalał bóstwa i przeznaczenie, przed którym nikt nie zdoła uciec, a wobec których człowiek powinien przyjąć postawę pełną pokory, mimo całej swojej wyjątkowości.
Trzecim wielkim tragikiem był Eurypides. W jego wykonaniu tragedia stała się dramatem w pełni scenicznym. Eurypides starał się wyjaśnić każdy czyn swoich bohaterów w sposób racjonalny. Występuje jako krytyk tradycyjnej religii.
Obok tragedii rozwija się komedia. Najważniejszym jej przedstawicielem był Arystofanes. W swoich utworach propagował ideę pokoju. Ostro krytykował skłonności zaborcze Ateńczyków podczas wojny peloponeskiej i tych polityków, którzy do jej kontynuowania nakłaniali.
Historiografia. Początki historiografii wiążą się z postacią Herodota z Halikarnasu, ( ok. 485-425 r. p.n.e.) którego uznaje się za „ojca historii”. W swoich Dziejach przedstawił przebieg wojen grecko-perskich. W swojej pracy korzystał przede wszystkim z własnych obserwacji i ustnych relacji naocznych, często niewiarygodnych, świadków. W przebiegu wypadków dopatrywał się interwencji bogów. W jego opowieści często pojawiają się wątki baśniowe.
W zupełnie innym duchu pracował Tukidydes (ok. 460- ok. 393 p.n.e.), autor Wojny peloponeskiej. Dla niego również głównym źródłem informacji byli naoczni świadkowie. Korzystał jednak również ze źródeł pisanych. Tłumacząc genezę różnych wydarzeń, wykluczył interwencję bogów. Ich przyczyn dopatrywał się w świadomym działaniu ludzi, lub w zwykłym przypadku. Niewątpliwie był pierwszym twórcą metody naukowej w badaniach historycznych. Dotyczy to zwłaszcza krytyki źródeł z których korzystał.
Filozofia
Grecy początkowo łączyli powstanie świata z działaniem bogów, i dawali temu wyraz w mitach. Już jednak w VI w. p.n.e. w jońskich miastach Azji Mniejszej zaczął pojawiać się nowy styl myślenia, starający się uwolnić od mitologii i tradycji. Nazywamy go filozofią, czyli umiłowaniem mądrości. Ludzie, których tak nazywamy cechowali się nie tyle posiadaniem mądrości, co niestrudzonym zmierzaniem do jej zdobycia.
Wspólną cechą filozofów jońskich było dążenie do wyjaśnienia budowy świata za pomocą jakiegoś jednego pierwiastka. Najstarszym z nich był Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) , który działał na początku VI wieku. Za podstawę wszechświata uważał wodę. Odkrył kilka podstawowych twierdzeń matematycznych.
Heraklit z Efezu (ok. 544- ok. 484 p.n.e.) za pierwotną substancję świata uznał ogień. Obraz świata który tworzył był dynamiczny i ulegający nieustannym przemianom, które polegają na przechodzeniu jednych przeciwieństw w drugie.
Pitagoras (ok. 572-497 p.n.e.) związek o charakterze bractwa religijnego. Zdefiniował filozofię, jako dyscyplinę, której zadaniem było doskonalenie człowieka na drodze samoopanowania i wiedzy. Pitagorejczycy nadawali szczególne znaczenie liczbom. Z nimi wiązali koncepcję harmonii. Celem poznania ludzkiego jest rozumienie tej harmonii.
Demokryt z Abdery (ok. 460-350 p.n.e.) głosił pogląd, że są dwa rodzaje poznania: nietrafne zmysłowe i trafne umysłowe. Podział ten wynikał z przekonania, że nasz sposób postrzegania za pośrednictwem zmysłów deformuje obraz rzeczywistości. Poznanie trafne prowadzi do poznania atomów, które dla zmysłów są nieuchwytne. Obdarzone ruchem atomy te są elementarnym budulcem świata. Poglądy Demokryta na temat budowy świata nazywamy materializmem.
Działający w V w. p.n.e. sofiści, którzy nazywali siebie zawodowymi nauczycielami „mądrości” i przygotowywali młodzież do aktywnego udziału w życiu publicznym, zainteresowali się inną dziedziną wiedzy. Rezygnując z dociekań na tematy przyrodnicze, zajęli się sprawami związanymi z życiem i aktywnością człowieka. Celem ich było zdobycie umiejętności trafnego przewidywania na podstawie znajomości faktów i zachodzących między nimi związków przyczynowo-skutkowych. Doskonalili umiejętność skutecznego przekonywania, którą uważali za niezbędny warunek powodzenia w życiu publicznym. Zarzucano im, że za pomocą zręcznych manipulacji nadają fałszywym twierdzeniom pozory naukowości. Przedmiotem krytyki był również ich relatywizm, polegający na przekonaniu, że nie istnieje jakaś ogólnie obowiązująca prawda, a cała nasza wiedza ma charakter względny.
Przeciwnikiem sofistów był Sokrates (469-399 p.n.e.). Jego zdaniem celem filozofii powinno być rozumowe samopoznanie człowieka oparte na psychologicznej obserwacji. Dzięki takiemu poznaniu człowiek uzyskuje wiedzę na temat tego co dobre i złe. Posiadając ją z pewnością będzie postępował dobrze, ponieważ jedynym źródłem zła jest niewiedza człowieka na temat tego, co dobre. Posługiwał się metodą zadawania pytań, które zmuszały jego rozmówców do ponownego przemyślenia i weryfikacji poglądów.
Najwybitniejszym uczniem Sokratesa był Platon (427-347 p.n.e.) – założyciel szkoły nazywanej Akademią. Głosił on naukę o istnieniu dwóch światów: świata realnego oraz świata idei. Świat materialny został stworzony na wzór idealnego przez boskiego budowniczego – demiurga. Podobnie dualistyczną naturę posiada człowiek: składa się z materialnego ciała i nieśmiertelnej duszy.
Platon stworzył również teorię doskonałego ustroju państwa, realizującego ideę ładu i sprawiedliwości. Państwo miało stanowić organizm składający się z trzech warstw obywateli, wyodrębnionych według funkcji które wypełniają: zarządzający, broniący i wytwarzający dobra materialne.
Arystoteles (384-322 p.n.e.), mimo że był uczniem Platona, odrzucił jego naukę o ideach. W jego przekonaniu płaska i nieruchoma Ziemia stanowi centrum wiecznego świata. Wokół niej krążą sfery niebieskie poruszane przez boskie istoty.
Twierdził, że poznanie ludzkie zaczyna się od postrzegania zmysłowego. Na ich podstawie umysł wydobywa cechy wspólne i tworzy ogólne pojęcia.
Współpracując z najwybitniejszymi umysłami epoki stworzył syntezę, obejmującą całokształt ówczesnej wiedzy. Był również twórcą teorii sprawiedliwego państwa, którego celem jest dobro obywateli. Szczęścia jednostki ludzkiej doszukiwał się w realizacji idei, wskazanego przez rozum, złotego środka.