2. 7. Wojny o hegemonię w starożytnej Grecji
Sytuacja polityczna w Grecji przed wybuchem wojny peloponeskiej
Zagrożenie perskie zmusiło państwa greckie do współpracy, ale nie doprowadziło do zjednoczenia całej Hellady. W drugiej połowie V w. p.n.e. zaostrzyły się stosunki między dwoma najpotężniejszymi państwami Grecji – Spartą opierającą swoją siłę na Związku Peloponeskim a budującymi swoją potęgę w oparciu o Związek Morski Atenami. Obydwa państwa dążyły do uzyskania hegemonii, czyli dominacji w świecie greckim. Sytuację pogarszała rywalizacja gospodarcza. Do wojny nakłaniali przebywający w Sparcie uciekinierzy z Aten – wywodzący się z arystokracji przeciwnicy demokracji, którzy liczyli, że przy pomocy Sparty będą mogli przywrócić stary arystokratyczny ustrój. Wybuchowi wojny sprzyjał narastający opór niektórych państw Związku Morskiego przeciwko polityce Aten.
Związek Morski powstał w celu prowadzenia walki z Persją. Ze względu na zagrożenie zewnętrzne państwa członkowskie zgodziły się na przywództwo Aten i dostarczanie okrętów lub ponoszenie kosztów ich budowy. Przed wybuchem konfliktu większość państw zrezygnowała z budowy okrętów i dostarczała pieniądze. To wygodne rozwiązanie okazało się jednak fatalne dla dalszych stosunków między Atenami a pozostałymi państwami Związku. Po przeniesieniu skarbca do Aten Ateńczycy stali się wyłącznymi dysponentami ogromnych środków finansowych i nie wahali się wykorzystywać ich dla swoich celów. Obywatele państw członkowskich spadli do rangi poddanych. Stracili prawo bicia własnej monety, musieli przyjąć ateńskie prawodawstwo i narzucany im siłą ustrój demokratyczny.
W tej sytuacji niektóre państwa zaczęły postrzegać w Sparcie sojusznika zdolnego do wyrwania ich z ateńskiej zależności. Sparta dysponował dzięki Związkowi Peloponeskiemu największą potęgą militarną w Grecji. Sam Związek Peloponeski miał zdecydowanie bardziej luźny charakter niż Związek Morski i nie budził takich obaw.
Wojna peloponeska
Do wybuchu wielkiej wojny doszło w wyniku zupełnie drugorzędnego konfliktu między Korkyrą a Koryntem w 433 r. p.n.e. Konflikt od samego początku nabrał bardzo dewastującego charakteru. W pierwszej fazie Ateńczykom poważne straty przyniosła taktyka Sparty, polegająca na systematycznym niszczeniu pól uprawnych i zbiorów. Ciężkim ciosem była zaraza, która dziesiątkowała ludność stłoczoną za murami miasta i zaatakowała załogi okrętów. Dla Sparty natomiast poważnym ciosem była klęska na wysepce Sfakterii, ponieważ przyniosła poważne straty w ludziach, których coraz mniej liczni Spartanie nie byli w stanie uzupełnić.
Dramatyczny przebieg miała wyprawa floty ateńskiej na zachód – przeciwko sprzyjającym Sparcie Syrakuzom na Sycylii. Skandal religijny, który wybuchł w Atenach, wpłynął na przebieg wyprawy. Chaos organizacyjny doprowadził do całkowitej klęski, w wyniku której, siedem tysięcy Ateńczyków trafiło do kamieniołomów i tam zginęło.
Ostateczne zwycięstwo przypadło w udziale Sparcie. Zawdzięczała je między innymi pomocy finansowej ze strony Persji, dzięki której wybudowała potężną flotę wojenną. Wygłodzone Ateny skapitulowały w 404 r. p.n.e.
Wojna miała wyjątkowo brutalny przebieg. Prowadzona była z myślą o gospodarczym i moralnym wyczerpaniu przeciwnika. Obydwie strony dopuszczały się nie tylko niszczenia dobytku strony przeciwnej, ale nie stroniły nawet od masowych mordów ludności cywilnej i jeńców wojennych.
Następstwa wojny peloponeskiej
Pokonane Ateny musiały zgodzić się na rozwiązanie Związku Morskiego i uznanie niezawisłości wszystkich państw greckich. Integracja Grecji według koncepcji Ateńczyków nie powiodła się. Została złamana potęga militarna Aten – Ateńczycy musieli rozebrać tzw. Długie Mury prowadzące z Aten do portu w Pireusie oraz zlikwidować prawie całą flotę wojenną.
Wojna przyniosła Atenom poważne zmiany gospodarcze i społeczne. Zniszczenia wojenne spowodowały ruinę gospodarstw rolnych, a drobnych rolników wepchnęły w ubóstwo. Rozwijało się natomiast produkujące na potrzeby wojny rzemiosło. Bogacili się dzięki temu właściciele warsztatów, ale pogarszała się sytuacja najuboższych Ateńczyków, którzy do tej pory wynajmowali się do pracy w tych warsztatach, a teraz byli zastępowani przez coraz liczniejszych niewolników. Strefa ubóstwa w Atenach dramatycznie się poszerzyła.
Głęboki kryzys przeżywała demokracja. Bogacące się warstwy starały się ograniczyć prawa polityczne biedoty w drodze uzależniania praw politycznych od wielkości posiadanego majątku. Tej oligarchizacji życia politycznego sprzyjała polityka Sparty, która konsekwentnie zwalczała demokrację we wszystkich pokonanych państwach Związku Morskiego.
Poważne zmiany zaszły również w wojskowości. Okazało się, że armia obywatelska nie jest w stanie podołać wymaganiom długotrwałego i wyniszczającego konfliktu zbrojnego, który na bardzo długo odrywa od pracy zarobkowej. Strony walczące coraz częściej zaczęły posługiwać się wojskami najemnymi. Najemnicy byli kosztowni, ale za to lepiej wyszkoleni i bardziej dyspozycyjni. W związku ze zjawiskiem ubożenia dużych grup społecznych, chętnych do płatnej służby wojskowej nie brakowało.
Sytuacja polityczna w Grecji po wojnie peloponeskiej
Niekwestionowanym hegemonem Grecji została Sparta. Zwycięzcy nie liczyli się z autonomią państw greckich. Narzucili im ustrój oligarchiczny, zmusili je do płacenia daniny pieniężnej i osadzili w nich garnizony wojskowe.
Pierwsza połowa IV w. p.n.e. upłynęła pod znakiem ciągle odnawiających się walk o hegemonię nad całą Grecją. Do tych wojen coraz natarczywiej mieszała się Persja, podżegająca do konfliktów i wspierająca finansowo to jedną to drugą stronę. Symbolem upadku Grecji było narzucenie jej w 386 r. p.n.e. przez Persję pokoju. Pokój ten zatwierdzał rozdrobnienie polityczne Hellady i utrwalał za pośrednictwem Sparty wpływy perskie w Grecji.
Pozycja Sparty była jednak dość niepewna ze względu na sytuację wewnętrzną. W wyniku wojen liczba spartiatów spadła do poziomu dwóch tysięcy i była niebezpiecznie mała w stosunku do liczby helotów i periojków. Wkrótce przeciwko Sparcie wystąpiły Ateny i Teby – nowa potęga grecka, przeżywająca w tym czasie okres swej świetności.
Dominacja Sparty całkowicie się załamała po bitwie pod Leuktrami (371 r. p.n.e.), w której armia spartańska została rozbita przez stosujące nową taktykę (tzw. szyk skośny) wojska tebańskie. Teby osiągnęły szczyt swojej potęgi. Swoje wpływy rozciągnęły na Tesalię i Macedonię. Na krótko stały się hegemonem.
Długotrwałe wojny zrujnowały Grecję. Żadne z walczących państw nie zdobyło trwałej hegemonii. Wszystkie natomiast wyniszczyły się ciągłymi wojnami.