2. 9. Monarchie hellenistyczne
Rozpad i nowa organizacja imperium Aleksandra Wielkiego
Po śmierci Aleksandra Wielkiego rozpoczął się okres nazywany w dziejach ludzkości hellenizmem, który trwał do upadku ostatniego państwa hellenistycznego – Egiptu (30 r. p.n.e.)
Nagła śmierć Aleksandra Macedońskiego doprowadziła do walk między wodzami macedońskimi – tzw. diadochami. Rywalizowały ze sobą dwie tendencje – część jego dawnych towarzyszy chciała utrzymania jedności imperium, część zaś zmierzała do jego podziału. Czterdziestoletnie walki doprowadziły do wytworzenia się systemu państw hellenistycznych. Proces ten zakończył się po śmierci pokolenia diadochów – za panowania tak zwanych epigonów. Ostatecznie wykształciły się trzy monarchie: Antygonidów w Macedonii, Ptolemeuszy w Egipcie i królestwo Seleucydów, obejmujące Mezopotamię, Syrię, Iran i Azję Mniejszą.
Nowo utworzone państwa były wielkimi monarchiami terytorialnymi o ustroju absolutnym. Władcy uważali państwo za swoją dziedziczną własność. Podstawowym motywem ich działania był interes dynastii. Władza ich opierała się na zawodowej armii i aparacie administracyjnym. Ważnym czynnikiem wzmacniającym monarchię było ubóstwienie panującego i wyszukany ceremoniał dworski
W pierwszym okresie największą potęgą dysponowali Seleucydzi. Niewiele ustępował im Egipt Ptolemeuszy. Między tymi państwami wkrótce doszło do ciężkich i wyniszczających wojen o ważny strategicznie i gospodarczo obszar Palestyny i Fenicji.
W tym czasie Macedonia przeżywała poważne problemy wewnętrzne i musiała walczyć z Celtami. Wkrótce jednak pod przewodnictwem Antygonidów zaczęła się umacniać, natomiast w kryzysie pogrążyły się dwa pozostałe państwa. Egipt musiał walczyć z ciągle wybuchającymi buntami poddanych, natomiast państwo Seleucydów atakowane z zewnątrz zaczęło ponosić straty terytorialne.
Państwa hellenistyczne ostatecznie upadły pod naporem imperium rzymskiego.
Polityka społeczna państw hellenistycznych.
Diadochowie zaraz po śmierci Aleksandra Wielkiego odeszli od jego polityki wewnętrznej i wykluczyli Persów z elity władzy. Klasą panującą mieli być wyłącznie Macedończycy, dla których zarezerwowano wszystkie najwyższe stanowiska na dworze, w administracji i w armii.
Aby zapewnić sobie wystarczającą bazę społeczną, władcy przeprowadzili zakrojoną na ogromną skalę akcję kolonizacyjną. W jej wyniku na Wschodzie powstała sieć miast zorganizowanych na wzór grecki [ pozostałości po zabudowie hellenistycznej Palmyry]. Miasta te podlegały jednak władzy królewskiej, a więc nie miały takiej samodzielności, jak tradycyjna polis grecka.
Ludność miejscowa była bezwzględnie eksploatowaną siłą roboczą Rolnictwo opierało się na pracy chłopa królewskiego. Jego położenie było nadzwyczaj ciężkie. Obciążały go wysokie podatki i inne świadczenia na rzecz państwa. Często uprawiać musiał ziemie oddane w użytkowanie Macedończykom.
Gwałtownie wzrosła liczba niewolników. Sprzyjał temu bardzo szybki wzrost produkcji i rozpowszechnienie się na Wschodzie form gospodarczych rozwiniętych wcześniej w Grecji. Niewolnicy wkrótce stali się główną siłą roboczą nie tylko w miejskich ośrodkach produkcyjnych i kopalniach, ale także w rolnictwie. Głównym źródłem niewolników były niekończące się wojny. Kupowano ich też na specjalnych targowiskach. Niewolnikami byli również dzieci niewolników.
Rozkwit gospodarczy państw hellenistycznych
Epoka hellenizmu była świadkiem niespotykanego do tej pory rozkwitu gospodarczego. Gospodarka rolna podporządkowana była naczelnemu zarządowi państwa, któremu podległa większość ziemi. W Egipcie władze państwowe decydowały nawet o rodzaju upraw na danym obszarze i wielkości pogłowia zwierząt. Pszenica była głównym towarem eksportowym Egiptu, dlatego władcy dbali o budowę spichlerzy i rozwijali transport.
W III w. p.n.e. wzrosła produkcja rzemieślnicza. Rozwijała się w oparciu o wielkie zakłady, produkujące głównie na eksport. Rozwój rzemiosła możliwy był dzięki ogromnym zasobom surowcowym Wschodu. Wykorzystanie ich było możliwe dzięki rozwojowi wydobycia. Lokalizacja złóż surowców zdecydowanie wpłynęła na rozmieszczenie ośrodków produkcji rzemieślniczej. Obie gałęzie gospodarki funkcjonowały w oparciu o niewolniczą siłę roboczą.
Władcy hellenistyczni przywiązywali dużą wagę do rozwoju handlu, który w dużym stopniu zmonopolizowali w swoim ręku, czerpiąc z niego ogromne dochody. Dzięki temu powstawały nowoczesne porty, które wyposażano w rozmaite urządzenia portowe, ułatwiające przeładunek i poprawiające bezpieczeństwo. Powstawały również nowe szlaki karawanowe, dzięki którym kupcy docierali w głąb Azji.
Wzrost wymiany handlowej doprowadził do stopniowego wypierania z Bliskiego Wschodu starej gospodarki naturalnej przez gospodarkę towarowo-pieniężną. Ważnym elementem życia gospodarczego staje się pieniądz o ustalonej wadze i próbie. Dzięki niebywałym zasobom złota zgromadzonym przez władców wschodnich pieniądz odgrywał coraz większą rolę w handlu. Zdecydowanie ułatwiło to wymianę i stało się podstawą prosperity gospodarczej państw hellenistycznych.
W państwach hellenistycznych stworzono bardzo sprawny system podatkowy. Zgromadzone dzięki niemu środki finansowe przeznaczane były na utrzymanie aparatu władzy i wojsko. W armii dominował element grecko-macedoński. Byli to żołnierze zawodowi oraz osadnicy wojskowi, którzy służyli w zamian za ziemię. Dopiero później pojawili się żołnierze z ludności miejscowej.
Władcy hellenistyczni dbali również o rozwój nauki. Aleksandria, dzięki słynnej bibliotece, stała się jednym z najważniejszych centrów kultury. Bez zakrojonych na ogromną skalę inwestycji realizowanych przez państwo, rozwój gospodarczy krajów hellenistycznych nie mógłby przebiegać tak dynamicznie.
Kultura hellenistyczna
Podboje Aleksandra Wielkiego i utrwalenie się za panowania jego następców obecności greckiej i macedońskiej na Wschodzie, spowodowały długotrwałe wzajemne oddziaływanie tych dwóch kręgów cywilizacyjnych. Kultura grecka, wzbogacona o elementy kultury orientalnej, nazywa się kulturą hellenistyczną.
Głównymi jej ośrodkami były stolice państw hellenistycznych. Rozwijały się dzięki inwestycjom władców, którzy w ten sposób starali się podnieść swój prestiż. Do najwspanialszych należy Aleksandria i Pergamon.
Nowe miasta budowano według z góry przyjętego, geometrycznego planu, według którego regularne ulice przecinały się pod kontem prostym. W centralnym punkcie znajdowała się agora (rynek), przy której rozmieszczone były domy użyteczności publicznej.
Architektura hellenistyczna wyróżniała się rozmachem, przepychem i wznoszona była z dużą finezją techniczną. Budowle charakteryzowały się przepychem i monumentalnymi formami, przejętymi z kultury wschodniej. Jest to widoczne zwłaszcza w pałach królewskich i teatrach .
Wspaniały rozkwit przeżywała rzeźba. Powstawały dzieła wolnostojące, w pełni przestrzenne, przeznaczone do podziwiana z każdej strony. Najsłynniejsze dzieła to Nike z Samotraki, Wenus z Milo , Grupa Laokoona. Najsłynniejszym ośrodkiem architektury i rzeźby był Pergamon ze swoim monumentalnym ołtarzem Zeusa , ozdobionym 120–metrową płaskorzeźbą .
Panująca w Egipcie dynastia Ptolemeuszy stworzyła w Aleksandrii prawdziwe centrum naukowe. Powołali do życia pierwszy instytuty naukowy pod nazwą Musejon. Skupieni w nim uczeni prowadzili na koszt władcy swoje badania. W Aleksandrii również powstała największa biblioteka starożytności, w której starano się zgromadzić cały dotychczasowy dorobek intelektualny. W Aleksandrii tworzył Euklides – twórca podręcznika geometrii. Tutaj studiował najwybitniejszy matematyk starożytności – Archimedes z Syrauz.
W oparciu o takie ośrodki rozwijała się geografia i nauki przyrodnicze, których rozkwit związany był z nowymi horyzontami geograficznymi.
Ośrodkiem filozofii były Ateny. Powstają tutaj nowe szkoły filozoficzne: założona przez Zenona z Kition szkoła stoicka oraz szkoła epikurejska, której twórcą był Epikur z Samos. Stoicy zajmowali się głównie problemami etycznymi. Propagowali życie zgodne z rozumem jako warunek szczęścia. W dziedzinie polityki dążyli do likwidacji granic państwowych i likwidacji różnic między narodami.
Epikurejczycy natomiast utożsamiali szczęście z przyjemnością (hedonizm). Największą przyjemność daje spokój, którego nie zakłócają kłopoty i troski. Stan szczęścia to przede wszystkim brak cierpień.
Poważne zmiany zaszły w religii. Najpoważniejszą zmianą było pojawienie się kultu panującego władcy. Rozpowszechniał się kult bogini losu – Tyche. Słabła natomiast wiara w bogów olimpijskich. Albo zaprzeczano ich istnieniu, albo uważano że istnieją, ale są obojętni na sprawy ludzi.
Kultura hellenistyczna imponowała swoim zasięgiem terytorialnym. Rozprzestrzeniła się na obszarze Gibraltaru po Indie. Stała się kulturą uniwersalną, akceptowaną w całym świecie hellenistycznym. Język grecki stał się językiem powszechnej komunikacji ówczesnego świata ludzi wykształconych.