Śmierć Stanisława Żółkiewskiego

(…) Gdy wojsko Lechów w bliskości brodu Subaszy [bród na Dnieprze w okolicy Mohylowa]  stanęło, Kaniszper [Stanisław Żółkiewski] ujrzał z rozpaczą, iż przeprawa niepodobną była do wykonania; przetoż krew swą w tem miejscu przelać postanowił. Ten mężny zamiar wodza napełnił strachem wojsko, z niemniejszą jednak dzielnością walczyło odpornie przez 22 dni ciągiem, bę­dąc nieustannie trwożone podjazdami Tatarów, którzy mu naj­więcej przyczynili strat i znoju. Dnia jednego Kantemir z częścią swoich ujmaków [oddziałów] objeżdżając brzegi Turły odkrył przypadkiem, iż oddział niewiernych, skryty w rozległem sitowiu, zajmował się czynnie przygotowaniem środków do przeprawy: rozkazał więc podżegnąć trzcinę; w oka mgnieniu ogień na całej wybuchnął przestrzeni i spalił mnóstwo robotników; inni uciekając bezbron­ni – stali się pastwą wściekłości Tatarów.

W tym wypadku niewierni stracili około 20000 ludzi; w pierw­szej bitwie podobnież wielka ich liczba legła na polu, a zatem sczupła już tylko zostawała garstka, którą na koniec własna nie­zgoda w przepaść zagłady strąciła. Naczelny wódz, który widział nieuchronną zgubę, chciał poświęcić piechotę, żeby uratować nie­dobitki jazdy; lecz piesze roty, skoro postrzegły, że konnica opuscza obóz, wsczęły z nią zaciętą bitwę, a muzułmani korzystając z zamieszania ze wszech stron uderzyli na tabor. Gwałtowne na­tarcie Kałgajsułtana i Mirzy Kantemira niewiernym ostatni cios zadało: Kaniszper i wszyscy przedniejsi Lechów dowódcy stracili głowy wśród rzezi, a niedobitki prawowiernego miecza dostały się w niewolę. Podług powieści najgodniejszych wiary, w począt­ku tej wojny niewierni około 60000 żołnierza liczyli; z tej zaś ogromnej siły ledwo się 400 lekkich jezdców przez Turłę uratować zdołało; reszta zginęła od islamskiego oręża. Bogactwa znalezio­nego w obozie łupu, tak w rynsztunku i zbrojach, jak w sprzętach kosztownych i gotowem złocie, przechodziły wszelkie wyobrażenie i nadzieje muzułmanów. (…)

Relacja tureckiego uczestnika bitwy

Za: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. 5: Polska sztuka wojenna w latach 1563-1647, opr. Zdzisław Spieralski i Jan Wimmer, Warszawa 1961, str. 202-205

A. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej wyjaśnij, w jakich okolicznościach doszło do bitwy, w któreś śmierć poniósł hetman Stanisław Żółkiewski.

B. Wyjaśnij, w jakich okolicznościach doszło do rozstrzygającego starcia.

C. Przedstaw przebieg ostatniej fazy bitwy.

D. Jak autor źródła ocenia rozmiary zwycięstwa armii tureckiej?