Podstawy teoretycznoprawne egzekucji dóbr

(…) Niniejszy zarys, czyli traktat, w głównym swoim ukła­dzie dzieli się na cztery części.

1. Z tych pierwsza okazuje, czy pozbycia się dóbr koron­nych przez królów dokonane są ważne, czy nie.

Odpowiedź. Ponieważ król nie jest panem, tylko zarządcą dóbr i praw koronnych, przeto nie może poważniejszych darowizn czynić, nawet pospołu [wspólnie] z dostojnikami królestwa, którzy są tylko jego doradcami. Nawet gdyby było zezwolenie wszystkich miesz­kańców królestwa, toby nie uprawniało darowizny uczynionej na wielką szkodę potomnych.

2. Druga część stawia warunki wyjątkowego pozbycia wspo­mnianych dóbr.

Odpowiedź. Aby pozbycie było ważnym, żąda się, żeby na­stąpiło dla dobra królestwa. I to jest uprawnienie dla króla przy zezwoleniu narodu. Szczególnie przyczynia się do dobra publicz­nego: popieranie szpitalów, klasztorów, o ile służą swemu przezna­czeniu nie zaś próżniactwu, nauk, zakładanie kościołów parafial­nych, tępienie heretyków oraz schizmatyków i powściąganie lichwy żydowskiej.

3. Trzecia część wyjaśnia, czy nienależyte pozbycie może być przedawnione.

Odpowiedź. Na to należy krótko odpowiedzieć: że nie. Nie ma bowiem w tym ani sprawiedliwego tytułu, ani dobrej wiary.

4. Czwarta zaś i ostatnia część wskazuje, jak i kiedy zwrot odpadłych od Korony dóbr ma być żądany, a także w jaki sposób nieprawni nabywcy i posiadacze mają być przymuszeni do zwrotu wspomnianych dóbr.

Odpowiedz. Ponieważ tedy prawa i dobra królestwa są rzeczą obcą, i to przeznaczoną do obrony państwa, przeto z ko­niecznością muszą mu być zwrócone. Regułą bowiem jest prawa naturalnego i boskiego, a nawet i ludzkiego, że kto dzierży rzecz obcą, musi ją zwrócić, i to nie tylko rzecz samą, ale także i pożyt­ki z niej. Nawet pieniądze na takich dobrach zapisane mają być stracone.

Stanisław Zaborowslti, Traktat o naturze praw i dóbr królewskich

Za: Historia Polski 1506-1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. Irena Kaniewska, Kraków 1987, str. 65-66

A. Określ jaki to rodzaj źródła historycznego.

B. Wyjaśnij, na jakiej podstawie autor traktatu ogranicza królowi prawo do swobodnego dysponowania królewszczyznami.

C. Wyjaśnij, na jakie cele król powinien przeznaczać dobra królewskie.

D. Przedstaw argumentację prawną dotyczącą obowiązku zwrotu niesłusznie przetrzymywanych dóbr królewskich.